Hoofdstuk IV: Collaboratie en verzet

4.1. De collaboratie: de Duitser, mijn vriend

Tijdens de oorlog waren om allerlei motieven een aantal personen en verenigingen bereid om met de Duitse bezetter samen te werken en hem te steunen in zijn oorlogsinspanning. Deze samenwerking noemen we collaboratie. De collaboratie met de bezetter kon vele vormen aannemen: politieke, militaire, culturele, economische, politionele, sociale, … kortom alle terreinen van de maatschappij konden hiervoor in aanmerking komen. Vlaams-nationalisten en ook sommige andere flaminganten verwachtten van de Duitse bezetter een meer billijke behandeling van hun volksgemeenschap dan van de Belgische staat of meenden dat Vlaanderen in het door het nazi-Duitsland nieuw geordende Europa zijn plaats zou veroveren. De Duitse bezettingsoverheid speelde daarop in via haar “Flamenpolitiek”. Bij een minderheid van de katholieken vormden de anti-communistische gevoelens de basis van hun beslissing om met de Duitsers mee te werken. Sympathieën voor het nationaal-socialisme en/of fascisme konden de reden zijn voor anderen. Soms speelden louter opportunistische motieven of zelfs zin voor avontuur een rol. Vaak leidde één van deze redenen tot de beslissing om te collaboreren. Soms kwam men zelfs buiten zijn wil om in collaborerende kringen terecht. De scheidingslijnen waren overigens niet altijd even duidelijk te trekken[1].

In 1933 werd het Vlaams Nationalistisch Verbond (VNV), een nieuwe Vlaams-nationalistische eenheidspartij, opgericht door Staf de Clercq, een onderwijzer uit Vlaams-Brabant. De partij wierp zich op als de enige vertegenwoordiger van het Vlaams-nationalisme op het politieke forum. De stichtingsproclamatie droeg een aantal kenmerken van een fascistisch ideeëngoed in zich. Tijdens de bezetting koos het VNV voor een samenwerking met Duitsland, in de hoop de macht in Vlaanderen te kunnen verwerven en een eigen programma te kunnen uitvoeren. Toch beweert Bruno De Wever in zijn onderzoek over het VNV dat “de bekentenis tot het nationaal-socialisme tijdens de bezetting veel meer een logische ontwikkeling was dan een tactische noodwendigheid. Veel VNV’ers die met deze koers werden meegezogen, hebben dit vaak niet zo ervaren noch begrepen”[2].

In het Turnhoutse was het VNV tijdens het Interbellum sterk opgekomen en vormde het voortaan een stevig blok. Met de kamerverkiezing van 1936 en 1939 haalde het VNV in het kiesdistrict Turnhout respectievelijk 25,7% en 27.5% van de stemmen en werd het telkens de op één na grootste partij van de regio[3]. Tijdens de gemeenteraadsverkiezingen van 1938 vormde het VNV in Turnhout een kartellijst met katholieken en Rex. Hoewel de Concentratie geen echt succes bleek te zijn, kwam er toch voor de eerste keer een VNV-lid in de gemeenteraad, namelijk Leo Verachtert[4]. Verachtert was propagandist van het Vlaamsch Nationaal Syndicaat, celleider van de Turnhoutse afdeling van de DeVlag en lid van de SS-Vlaanderen. Na de oorlog waren er klachten over zijn deelname aan razzia’s voor het opsporen van jongelingen die zich hadden onttrokken aan de verplichte werkdienst in Duitsland. Hij zou verder ook persoonlijk werklieden hebben geronseld voor de Duitse bezetter[5].   

Het VNV-lokaal van Turnhout was gehuisvest in de Gasthuisstraat 40. E.Schepens was de eigenaar van het huis. In Turnhout werd het maandblad Bestuurstijdingen verspreid onder de VNV-leden. Het was een nationaal tijdschrift dat geen regionale informatie bevatte en niet in Turnhout werd gedrukt[6]. Op zondag 27 april 1941 om drie uur in de namiddag gaf Staf de Clercq een spreekbeurt in de beneden-achterzaal van herberg “Den Spiegel”. In deze zaal vonden wel vaker “Vlaamse” meetings plaats, onder andere in de jaren twintig door leden van de “Vlaamsche Wacht” zoals Ward Hermans en Thomas de Backer[7].

Leden of sympathisanten van het VNV waren niet populair in Turnhout bij de vaderlandslievende inwoners. Niet zelden werden hun woonplaatsen besmeurd en beklad met allerlei opschriften. Vooral het VNV-hoofdkwartier in de Gasthuisstraat moest het meer dan eens ontgelden. In de nacht van 16 op 17 april 1941 rond elf uur ’s avonds werd de ruit van het VNV-huis bespat met blauwe verf, juist op de plaats waar een portret van Staf de Clercq stond uitgesteld. Van de daders was er geen spoor. Drie dagen eerder was op dezelfde plaats bij het portret van de stichter van het VNV het woord “landverrader” aangebracht. De bewakers van het huis konden de leuze echter meteen verwijderen. Na deze gebeurtenissen werd op een onderhoud door de politiecommissaris Van Calster en burgemeester Van Hoeck besloten het VNV-lokaal voortaan ook ’s nachts te bewaken. De nieuwe maatregel kon echter niet verhelpen dat het VNV-huis op donderdag 27 maart 1941 met drek werd ingesmeerd[8]. Ook VNV-militanten bezondigden zich aan soortgelijke praktijken: in de nacht van 13 op 14 mei 1942 werd over heel de stad de leuze “VNV Houzee” geschilderd in witte letters[9].

Met de bevrijding stortte het Vlaamsch Nationaal Verbond in elkaar. Ook de activiteiten in Turnhout werden gestaakt. De VNV-leden werden tijdens de repressie aangepakt, zoals we in een volgend hoofdstuk zullen bespreken. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1946 was er van het VNV dan ook geen sprake meer.

In de loop van de bezetting evolueerde de Duitsch-Vlaamsche Arbeidsgemeenschap (DeVlag) tot een sterke concurrent voor het VNV. Tot het najaar van 1941 was de DeVlag een – naar buiten uit – eerder onbeduidende vereniging die zich hoofdzakelijk met de culturele betrekkingen tussen Vlaanderen en Duitsland bezighield. Men organiseerde filmvoorstellingen, studiereizen, cultuurdagen en gelijkaardige “niet-politieke” activiteiten. Dat veranderde reeds vroeg tijdens de bezetting. De DeVlag schakelde zich vanaf september 1941 in  de SS-structuren. Op deze manier werd de vereniging een pion in de strijd tussen het militaire bestuur en de SS, en als dusdanig een tegenstander van het VNV. De DeVlag groeide uit tot de vertegenwoordiger van een compromisloze collaboratiepolitiek. Vóór de oorlog was de relatie tussen het VNV en de DeVlag echter behoorlijk positief geweest. Vele VNV-ers waren immers gelijktijdig lid van deze culturele organisatie, waarvan verondersteld werd dat ze zich enkel op het sterker aanhalen van de culturele banden tussen Vlaanderen en Duitsland toelegde. In het begin had De Clercq zijn volgelingen ertoe aangespoord om sleutelposities in de DeVlag in te nemen, om op deze manier deze concurrent naar zijn hand te zetten. Deze tactiek zou evenwel op een fiasco uitdraaien. Bovendien bleven na deze mislukte zet een aantal VNV-ers bij de DeVlag en waren ze voor het VNV voorgoed verloren[10]. 

De DeVlag beschikte ook in Turnhout over een eigen “cel”, zoals de plaatselijke afdeling van de vereniging heette, met aan het hoofd VNV-er Leo Verachtert. De cel-Turnhout was ondergebracht in de Otterstraat 14. Dit huis was eigendom van de kinderen De Somer. Naast de lokale cellen kende DeVlag ook bedrijfscellen in bedrijven en ondernemingen. We zijn echter niet op de hoogte van het bestaan van een bedrijfscel in Turnhout[11]. In Turnhout was Charles Deroo van de Merodelei één van de leiders van de DeVlag. Hij stond bekend als uiterst Duitsgezind. Volgens onderzoek na de oorlog had hij veel propaganda gemaakt voor de vijand en was hij de verspreider van het blad De Nationaal-Socialist[12].

Net zoals op andere plaatsen in het land waren ook in Turnhout gevallen bekend van leden die blijkbaar gedwongen waren zich aan te sluiten bij de DeVlag of die er zich gewoon niet van bewust waren dat ze lid waren. Na de oorlog werd “nopens het gedrag en houding gedurende de bezetting” van de genaamde G.C. van de Kapelstraat een onderzoek ingesteld door het Krijgsauditoraat. De buren van de betrokkene konden alvast niets “anti-vaderlansch” van hem zeggen. Hij zou enkel voorkomen op de lijst van de DeVlag. Uit onderzoek bleek dat hij eens aardappelen had ontvangen van een zekere B., en dat deze hem zonder medeweten op de lijst van de DeVlag had ingeschreven[13]. Na de oorlog waren vele Turnhoutenaren verbaasd toen bleek dat hun namen op de lijst van de DeVlag-leden stonden en ze bijgevolg geen bewijs van burgertrouw konden ontvangen[14].

Ook huizen van vermeende DeVlag-kopstukken en het lokaal van de vereniging waren meer dan eens slachtoffer van “besmeuringen en bevuilingen”. In maart 1943 werd het lokaal van de DeVlag besmeurd. Politiecommissaris Van Calster liet het huis voortaan extra bewaken. Toch slaagden onbekenden er in om drie maanden later, op 15 juni 1943, het secretariaat van de DeVlag te bevuilen. Weer werden er extra maatregelen genomen door de politie. Voortaan kreeg het lokaal dag en nacht politiebewaking[15]. Het bewaken van de lokalen van de DeVlag en het VNV werd blijkbaar iets van het goede teveel voor de politiediensten. Op 18 oktober 1943 liet commissaris Van Calster aan de burgemeester weten dat zijn manschappen te veel werk hadden met de bewaking van de desbetreffende huizen[16].

Algemeen kunnen we stellen dat er in Turnhout tijdens de bezetting behoorlijk wat aanhangers van het VNV of de DeVlag te vinden waren, en dat in vele geledingen van de Turnhoutse maatschappij. We hebben reeds aangehaald dat toneelvoorstellingen een belangrijke vorm van ontspanning vormden voor de Turnhoutenaren[17]. Eén van de bekendste en meest actieve toneelgroep van de stad was het “Vlaams Kunstverbond Turnhout”. Dit gezelschap bestond overwegend uit leden van het VNV of de DeVlag[18]. Verder zou er een zangkoor van de DeVlag bestaan onder leiding van Leo Verachtert, het VNV-gemeenteraadslid. Dezelfde persoon was ook verantwoordelijk voor de eigen opgerichte bibliotheek van de DeVlag. Het spreekt voor zich dat al deze activiteiten er niet zomaar kwamen, maar dat er wel degelijk inwoners van Turnhout aan deelnamen of sympathiseerden met deze initiatieven[19]. Turnhoutenaar Jos Simons, bekend letterkundige en hoofd van het Davidsfonds Turnhout, was één van de eerste vooraanstaande Vlaamsgezinden die op de lijst van ondertekenaars stond van de “Volksbeweging”. Op 11 augustus verscheen in het VNV-blad Volk en Staat de officiële oproep van Staf de Clercq tot de vorming van een “Volksbeweging”, een groots opgezette campagne waarachter de poging van het VNV schuilging om dé eenheidsbeweging in Vlaanderen te worden. Er dient gezegd te worden dat de ondertekenaars, waaronder Jos Simons, hoofdzakelijk niet-VNV-ers waren[20]. Maar het signaal dat Simons hier gaf, als vooraanstaand Turnhoutenaar, zou ontegensprekelijk veel inwoners van de stad beïnvloed hebben en door hen worden overgenomen.

Op 22 november 1940 werd de Unie van Hand- en Geestesarbeiders (UHGA) gesticht. Het was de bedoeling dat de UHGA de bestaande vakbonden zou bundelen en de arbeiders en bedienden zou vertegenwoordigen. Verder moest zij de arbeiders voor het nationaal-socialisme trachtten te winnen. De nieuwe organisatie kende echter niet veel succes[21].

In Turnhout werden de arbeiders in de verschillende fabrieken gecontacteerd door leden van de UHGA. Het stadsbestuur liet haar ongenoegen blijken en trachtte de greep van de UHGA op de Turnhoutse ondernemingen af te remmen. Gemeenteraadslid Theo Op de Beeck was één van de leden van de UHGA in Turnhout. Daarnaast kwam hij ook voor op de ledenlijst van de DeVlag en zou hij volgens een politieverslag van na de oorlog vanaf juni 1941 lid zijn van het VNV en de vergaderingen en meetingen ervan bijgewoond hebben. In februari 1944 werd Op de Beeck door de bezettende overheid tot schepen benoemd ter vervanging van de door de Duitsers verwijderde titularis Van den Kerkhof[22]. Na de oorlog werd zowel het schepenambt als het mandaat van gemeenteraadslid Op de Beeck vervallen verklaard[23]. In de Turnhoutse weekbladen stonden vaak artikels over de UHGA. Vooral J.Stesses, gewestleider van de UHGA, liet meer dan eens een artikel publiceren betreffende de werking van de Unie. Zo bleek dat in 1942 reeds verschillende bedrijven werden bezocht met het oog op het plaatsen van enkele “vertrouwensmannen”. Verder richtte men voortaan scholingscursussen in voor de vorming van militanten. Ook de vereniging “Arbeid en Vreugde”, die door leden van de UHGA was opgericht, organiseerde tal van activiteiten, waaronder filmavonden[24].

Andere collaborerende groepen in Turnhout waren, zij het in veel mindere mate dan het VNV of de DeVlag, het Verdinaso en de Waffen-SS. Het Verdinaso, het Verbond der Dietsche Nationaal Solidaristen, was in 1931 door Joris Van Severen opgericht, nadat hij in 1929 niet meer voor de Frontpartij herkozen was. Eind januari 1941 was de splitsing van het Verdinaso een feit. Reeds geruime tijd was het duidelijk geworden dat de Duitsers het Verdinaso voor de keuze stelden: samengaan met het VNV of met de Algemene SS-Vlaanderen. De meeste Dinaso’s gingen uiteindelijk over naar het VNV[25]. In Turnhout was er van het Verdinaso enkel sprake bij aanvang van de bezetting. Op 26 juni 1940 vroeg een Turnhoutse afdeling van het Verdinaso toestemming om op 30 juni een privé-vergadering te houden in zaal Rubens in de Warandestraat. Op zaterdag 29 juni kwam deze zaak nogmaals ter sprake op het schepencollege[26].

Volgens een nota van 10 september 1941 werden er drie verzetsbewegingen toegelaten door de Duitsers: de Zwarte Brigade, de Algemene SS-Vlaanderen (“Vlaamsche SS”) en de Formations de Combat (F.C.)[27]. De Algemene SS-Vlaanderen was reeds bij haar oprichting in augustus 1940 met werving voor de Waffen-SS begonnen. In Turnhout werden er in mei 1942 ook vrijwilligers geronseld voor dienstname in de Waffen-SS. Alle “mannen van Germaanschen bloede” konden zich aanmelden bij de Waffen-SS of bij het “Vrijwilligerslegioen Vlaanderen”. Men kon de inschrijvingen opsturen per “Feldpost” naar het “Ersatzkommando Flandern der Waffen-SS” in de Koningin Elisabethlei 22 in Antwerpen[28]. Turnhoutenaren konden zich ook laten inschrijven op de burelen van het VNV in de Gasthuisstraat en de DeVlag in de Otterstraat. In 1944, op het einde van de bezetting, liet de Waffen-SS weer van zich horen in Turnhout, dit maal met strooibriefjes. De titel luidde “Brengen Bommen Brood ?” en was een aanklacht tegen de geallieerde bombardementen. Er werd aangeklaagd dat huizen werden vernield en dat vrouwen en kinderen werden vermoord; dat de geallieerden de inwoners beroofden van elektriciteit, gas en kolen en dat ze de mensen overlieten aan werkloosheid en de daarmee gepaarde ellende. “Hun bommen zaaien dood en laten armoede achter !”. Verder lezen we het volgende: “Mannen van Vlaanderen ! Uw vijand heeft zichzelf ontmaskerd! Het zijn de ploetokraten van Londen en New York. Neem de wapens om u te verdedigen !”. Vrijwilligers konden zich aanmelden bij de “Vlaamsche SS-Sturmbrigade Langemarck”. Het pamflet eindigde met de leuze: “Bescherm zelf uw eigen volk !”[29].

Tenslotte waren er in Turnhout nog enkele collaborerende groepen of personen bekend waarvan we niet precies weten onder welke vlag ze opereerden. De heer Jules Baelen uit Turnhout zou reeds tijdens het eerste oorlogsjaar in het kamp van Beverloo gewerkt hebben voor rekening van de Duitse Weermacht[30]. Een andere persoon, Joseph Embrechts wonende in de Nieuwstad, zou vanaf 1942 deel hebben uitgemaakt van een formatie toebehorende aan de Duitse Weermacht. Ook deze formatie was niet nader bepaald[31]. In maart 1941 was er ook meer dan eens sprake van Duitslievende opschriften in het straatbeeld van Turnhout. Tot twee maal toe moest een hakenkruis worden verwijderd[32]. Een herberg in de IJzerenwegstraat werd tijdens de bezetting uitgebaat door een fanatiek collaborateur. Na de oorlog, in oktober 1944, was de uitbater voortvluchtig en werd de herberg gesloten. De commissaris meende er “goed aan te hebben gedaan om orde en tucht te bewaren in onze stad, gezien het gedrag van V.”[33].

Samengevat kunnen we stellen dat de collaboratie in Turnhout maar uiterst kleinschalig was, en dat we in de meeste gevallen eerder van enige sympathie met de bezetter kunnen spreken, dan wel van bewuste en actieve collaboratie. Toch blijkt uit het gerucht dat op vrijdag 8 mei 1942 in Turnhout de ronde deed, namelijk dat collaborateurs de macht zouden grijpen in de stad, er toch enige collaborerende activiteiten plaatshadden in het Turnhoutse. Hoe verklaren we anders de uiterste waakzaamheid die de burgemeester en gans het stadsbestuur vanaf toen aan de dag legden ?[34]

4.2. Het verzet: “Zonder erop te boffen, we zullen ze krijgen, de Moffen” [35]

Net als het woord “collaboratie” is ook het woord “verzet” een zeer algemeen en veel gebruikt woord. Het dekt de meest diverse ladingen. Slechts de gemeenschappelijke afkeer tegen de bezetter, afkeer die in bepaalde daden tot uitdrukking wordt gebracht, bindt de leden ervan. In Turnhout was dit wellicht niet anders dan in andere gemeenten.

Volgens H.Bernard zou in het begin van de Duitse bezetting 80% van de Belgische bevolking geloofd hebben in de eindoverwinning van het Derde Rijk[36]. Toch kwam het georganiseerd verzet tegen de bezetter vrij vlug op gang. Het is vooral het gewapend verzet, de meest spectaculaire uiting van het tegenwerken van de bezetter, dat het meest in het oog springt. Daarnaast bestonden er verschillende andere vormen van verzet. Na de bevrijding onderscheidde de regering er een vijftal: het gewapend verzet, inlichtings- en actiediensten, de sluikpers, het burgerlijk verzet en de werkweigeraars[37]. Men kon de verzetslui min of meer indelen in drie grote categorieën. Ten eerste waren er de Belgische officieren die de capitulatie niet konden verwerken. Zij waren patriottisch geïnspireerd en rekruteerden voornamelijk hun aanhangers in militaire, rechtse en conservatieve kringen. De oud-strijders van ‘14-’18 vormden een tweede groep en tenslotte waren er de anti-fascisten[38].Ondanks zijn kleine oppervlakte telde België niet minder dan vijftien verzetsorganisaties die na de oorlog officieel erkend werden. Met uitzondering van de uitgesproken linkse Gewapende Partizanen waren alle verzetsgroeperingen a-politiek en hadden ze enkel de vaderlandsliefde als drijfveer, zo menen althans Meyers en Selleslagh[39].

In Turnhout was het gewapend verzet echter nauwelijks actief. Er werd wel steun verleend aan onderduikers en werkweigeraars. Overigens dient het weigeren om naar Duitsland te gaan werken en het onderduiken als een volwaardige vorm van verzet beschouwd te worden. In de begindagen van de bezetting stonden de verzetslui volledig geïsoleerd. Ze konden niet rekenen op de steun van de bevolking, die bevreesd was voor de Duitse represailles. Bovendien zag er het lange tijd naar uit dat de Duitse opmars niet te stuitten was, een niet te onderschatten psychologisch nadeel voor verzetslieden en sympathisanten. Ook de Belgische regering in ballingschap toonde zich in het begin weinig enthousiast over het ontstaan van het verzet in het bezette vaderland en negeerde de eerste verzetsgroepen volledig. Dit kwam enerzijds omdat de regering Pierlot totaal geen voeling had met wat er in België gebeurde en anderzijds omdat zij af te rekenen had met financiële problemen, zodat ze het verzet onmogelijk kon steunen. Pas vanaf eind 1942, begin 1943 hechtte de Belgische regering in Londen wat meer belang aan de sterk groeiende verzetsbewegingen in ons land. Het opvoeren van de materiële en logistieke hulp was daarvan het logische gevolg. Een stroom van goederen en middelen bereikte sommige verzetsgroepen, terwijl anderen elke steun moesten ontberen. Pas aan het eind van de oorlog beschikte de regering in ballingschap over de nodige financiële middelen om alle verzetsorganisaties te steunen. Ook diegenen waar zij wantrouwig tegenover stond[40].

Toen de Duitse bezetter in oktober 1942 de verplichte tewerkstelling in Duitsland afkondigde, weigerden vele jonge mannen hieraan gevolg te geven[41]. Ze verdwenen van de ene op de andere dag uit het openbare leven en doken onder bij familie, buren, vrienden of kennissen. Daar verbleven ze soms weken en maanden. Soms kwamen ze buiten, steeds beducht voor een identiteitscontrole. Eén en ander zorgde ook voor problemen in verband met de voeding en de kleding. Alles stond immers op de bon en de rantsoeneringskaarten werden dikwijls slechts aan de rechthebbende persoonlijk afgegeven. Dat was uiteraard onmogelijk bij de onderduikers. Niet zelden braken barre tijden aan voor de onderduiker. Maar ook voor het “gastgezin” en het eigen gezin, dat een werkkracht moest ontberen, was de toestand verre van ideaal[42].

Bij aanvang van de bezetting was het verre van vanzelfsprekend om zich te kanten tegen of kritiek te uitten op de bezetter. Toch was het reeds van begin af aan duidelijk dat “Den Duits” niet echt gewenst was in het Turnhoutse straatbeeld. Nochtans wilden de Duitsers aanvankelijk sympathiek overkomen bij de bevolking, maar tegelijk waren ze bevreesd voor elke vorm van verzet. Tijdens de zomer van 1940 hingen in de straten van Turnhout verschillende affiches met als titel “Bekanntmachung/Bekendmaking”. Deze tweetalige affiches lieten aan de Turnhoutenaar weten dat alle vlugschriften die door vijandelijke vliegtuigen werden uitgeworpen, evenals al het anti-Duits propagandamateriaal dat verspreid werd, onmiddellijk bij de dichtstbijzijnde Ortskommandantur moest ingeleverd worden. Wie de verplichting tot inlevering niet nakwam of vijandelijk propagandamateriaal doorgaf aan derden zou worden bestraft[43]. Dat de inwoners van Turnhout hieraan daadwerkelijk gevolg gaven, lijkt ons eerder twijfelachtig. Ook het stadsbestuur liet via aanplakbrieven aan de bevolking weten dat zowel het opstellen, drukken en uitdelen van vlugschriften door de Duitse Overheid was. Bovendien liet hetzelfde bericht verstaan dat er reeds overtredingen werden vastgesteld. Men waarschuwde de inwoners van de stad dat wanneer dit nogmaals zou gebeuren, “er voor ieder geval een boete zou worden opgelegd, welke zoveel maal 100 RM of 1.250 fr. zal bedragen als de gemeente 1.000 inwoners telt”[44]. Vanaf september 1940 was het mogelijk in Turnhout om naar Radio Londen te luisteren. De bezetter verbood dit eveneens, maar iedereen luisterde er wel eens naar. Nietszeggende zinnen waren de codezinnen om de aankomst van gevallen piloten of om de dropping van agenten te signaleren. Er werden ook richtlijnen gegeven aan de bevolking, zoals het in brand steken van koolzaad[45]. Diezelfde maand hadden kinderen in het tijdelijke gevangenenkamp van de Duitsers allerlei schade aangebracht. De kinderen hadden één van de waterkranen opengedraaid en heel het plein was onder water gelopen. Politiecommissaris Van Calster waarschuwde de burgemeester ervoor dat de bezettende overheid dit als sabotage kon aanzien. De poorten van het verlaten kamp moesten voortaan vergrendeld worden[46]. In december 1940 werden er maatregelen genomen om de militaire telefoonlijnen onder toezicht van de Duitse soldaten zo hoog mogelijk te laten leggen, opdat beschadigingen eraan toebrengen moeilijker zou worden. Volgens de gouverneur werden er in de provincie immers verschillende kabelleidingen beschadigd in het najaar van 1940[47].

Tot 1941 hadden de inwoners van Turnhout zich vrij rustig gehouden, maar de Duitsers waren er niet helemaal gerust in. De overwinning van de R.A.F. tegen de Luftwaffe in de “Slag om Engeland” had het Duitse prestige geen goed gedaan. Voor de mensen in de bezette gebieden, in Turnhout was het niet anders, was het duidelijk geworden dat het Duitse “Herrenvolk” niet onoverwinnelijk was[48]. In februari en maart van 1941 kreeg Turnhout te maken met anti-Duitse opschriften die op een opvallende manier werden aangebracht op de voorgevels van diverse woningen. Volgens de verslagen van bewakers van de PLB zou het voornamelijk gaan om opschriften zoals “R.A.F.” en “V” (het vredesteken). In een vijftiental straten rondom het centrum waren de verschillende opschriften aangebracht. Het was een lastige taak voor de PLB-lieden om de in olieverf aangebrachte letters, die een grootte hadden van 30 tot 50 centimeter, uit te vegen[49]. Tijdens de feestdag op 1 mei 1941, na ongeveer één jaar bezetting, was het verboden om insignes te dragen. Toch werden er door verschillende Turnhoutenaren strikjes en lintjes met rouw- en met de nationale kleur op straat geworpen in de Gasthuisstraat. In de brievenbussen van de meeste inwoners was dan weer een pamflet te vinden met een aanmaning om tot vier uur in de namiddag de openbare weg te mijden, als teken van protest[50].

In en rond Turnhout waren voornamelijk vier verzetsbewegingen actief: het Onafhankelijkheidsfront (OF), het Kempisch Legioen (KL), de Belgische Nationale Beweging of Mouvement National Belge (BNB of MNB) en de Nationaal Koninklijke Beweging (NKB). Verder was er af en toe sprake van activiteiten van de Witte Brigade-Fidelio, Groep G, het Belgische Partizanen Leger (PA), het Geheim Leger (GL) en van de Organisation Militaire Belge de la Résistance (OMBR).

Het Onafhankelijkheidsfront werd op 15 maart 1941 nationaal opgericht door de communist A.Marteaux, door de latere minister F.Demany en door priester A.Bolland. Het was de bedoeling een breed verzetsfront op te richten waarin alle democratische partijen zouden vertegenwoordigd zijn. De enige partij die daadwerkelijk toetrad was de Kommunistische Partij. Dit had tot gevolg dat de communisten op nationaal vlak in het OF de meeste invloed hadden. In de plaatselijke verenigingen wist men over het algemeen het politieke evenwicht te verzekeren[51]. In Turnhout stond de plaatselijke afdeling van het OF onder leiding van Remy Cornelissen. Het Kempisch Legioen werd geleid door G.H.Dupret[52]. 

De Belgische Nationale Beweging was in het Turnhoutse misschien wel de meest actieve verzetsbeweging. Gust Wauters, papierhandelaar in Turnhout, was chef voor de provincie Antwerpen van de BNB. Meerdere Turnhoutenaars waren lid van de BNB, zoals Albert Soeten, die één van de eerste aangeslotenen van de BNB was en in 1942 sectie-overste werd. Soeten was tewerkgesteld als adjunct-secretaris op het gerechtshof van Turnhout.  Andere Turnhoutse aangeslotenen waren de gebroeders Louis en Fons Peeraer, Gust Schoofs, Gust Willems, Kamiel Van Baelen, Jacques Van Bael, Karel Schoesetters, Jan Marinus, Jef Dury en Alfons de Tavernier, die brigade-overste was. Hij werd tijdens de bezetting door de Duitse Veiligheidsdienst aangehouden en naar het concentratiekamp van Dachau gevoerd, waar hij stierf op 1 februari 1945. De meeste van de vermelde verzetslui stierven in het concentratiekamp van Flossenburg[53].

De leden van de BNB-Turnhout hadden onder andere als taak gegevens te verstrekken over troepen, materiaal en grondstoffen die verscheept werden via de kanalen die naar Antwerpen liepen, in het bijzonder van de Turnhoutse Vaart. Verder was informatie over spoorwegtransport en troepenverplaatsingen met materiaal langs de weg zeer gegeerd. Gust Fruythof, een inwoner van Arendonk, werkte nauw samen met Albert Soeten en Gust Wauters. Einde juli 1943 ontdekte hij per toeval bij het binnenrijden van Geel een radartoren nabij de weg Retie-Geel. Samen met Gust Wauters besliste hij om op onderzoek te trekken. Na enkele dagen onderzoek bleek dat de radarpost vijandige vliegtuigen kon opsporen en vervolgens deze gegevens doorseinde naar Duitse jagers, die alzo weinig of geen problemen kenden om geallieerde toestellen neer te halen. Met deze informatie trok Gust Wauters naar Brussel. Van daaruit bracht men Londen op de hoogte. Twee dagen later, in de nacht van 30 op 31 juli 1943 werden door Amerikaanse en Engelse vliegtuigen een hele lading tinhoudende zwarte strookjes papier boven de Kempen uitgestrooid[54]. De Duitse overheid hield de plaatselijke bevolking voor dat het om giftige strookjes ging, die bedoeld waren om de veestapel te vernietigen. Maar niets was minder waar. De strookjes verstoorden immers de radarapparatuur van de Duitse radarpost. Het was uit met de overmacht van de Duitse jachttoestellen. Volgens Gust Fruythof werden er sindsdien nog zelden bommenwerpers boven de streek neergehaald, tenzij af en toe door het afweergeschut. Kort hierna werden Fruythof en Wauters door Londen gefeliciteerd. De radarpost te Geel werd bovendien enkele weken na de “papierregen” ontruimd, wegens  de onbruikbaarheid ervan[55].

Een maand eerder, in juni 1943, namen verschillende Turnhoutse leden van de BNB deel aan een wapendropping. Het ging om Gust Wauters, Albert Soeten, Louis en Fons Peeraer, Gust Schoofs en Alfons de Tavernier. Onder leiding van twee officieren, F.Beckers en J.Van Gijsegem, die in opdracht van de “Special Operations Executive” (S.O.E.) vanuit Londen boven het Turnhoutse waren geparachuteerd, vond de wapendropping plaats in een bosrijk gebied in Mol, nabij de grote baan Retie-Geel. Een tiental containers werden met parachutes gedropt boven de afgesproken plaats. De verzetslui haastten zich met ze te verstoppen, wat niet van een leien dak liep. De containers wogen elk rond de honderdvijftig kilo. Bovendien was één van de containers in de bomen blijven hangen. De lading bestond overwegend uit mitrailletten en granaten. De levering moest nadien naar Antwerpen worden vervoerd, maar dit gebeurde door andere verzetslui[56].

Half december 1943 werd er in Antwerpen een bijeenkomst georganiseerd die werd voorgezeten door Gust Wauters van de BNB Turnhout. Het was een vergadering waar leden van de Nationale Koninklijke Beweging vroegen om zich bij Wauters en de zijnen te mogen aansluiten daar ze geen contact meer hadden met Londen. Nadien werd er echter nooit nog iets gehoord van deze personen. Bovendien bleek dat Wauters vanuit Turnhout werd gevolgd door de Geheime Feldpolizei van Turnhout, wat later één van de redenen zou zijn van zijn aanhouding in februari 1944[57]. Na de aanhouding van Gust Wauters kwam A.Gevers aan het hoofd van de Turnhoutse afdeling van de BNB[58].

Naast de BNB kende de Nationaal Koninklijke Beweging (NKB) veel aanhangers in en rond Turnhout. De verzetsgroep in Turnhout stond onder leiding van C.Peeters. R. de Chaffoy was de plaatselijke kommandant, samen met Paul de Vicq die tijdens de Duitse bezetting werd aangehouden door de Duitse Veiligheidsdiensten. Hij was één van de weinigen die zijn gevangenschap kon overleven en terugkeren[59]. Via Brussel werd vanaf 1941 opgeroepen tot het organiseren van de NKB over heel het land. In 1942 werd ook in Turnhout een poging ondernomen om een afdeling van de NKB op te richten, wat in eerste instantie mislukte. Toch werd er dat jaar van start gegaan met een Turnhoutse NKB-afdeling. Volgens J.Meijer werd er een nieuwe vergadering belegd in de Herentalsstraat 30 met onder andere J.Hendrickx, F.Hendrickx, Ferket en P.Cornelissen, allen inwoners van Turnhout. J.Meijer werd na de oorlog beschuldigd van “zwart” te zijn, maar naar eigen zeggen was hij enkel lid van Rex-Vlaanderen met als doel het Rexisme te Aarschot en omgeving te ondermijnen. Naar het einde van de bezetting werd Meijer via Ferket lid van het Kempisch Legioen[60].

De NKB had in Turnhout ook aanhangers onder het politiepersoneel, wat een niet onbelangrijk voordeel was. Vooral agent A.Somers was volgens Bauwens, plaatskommandant te Antwerpen, één van zijn trouwste medewerkers die in de verzetsbeweging zat en die steeds “hulpvaardig, stipt en kranig heeft bijgedragen tot het welgelukken van verschillende opdrachten”. Politiecommissaris Van Calster liet verstaan dat Somers een goed agent was die belast werd met vertrouwelijke zaken en die personen verwittigde die door de bezetter werden gezocht[61]. Hieruit blijkt dat ook de commissaris op de hoogte was van de “vaderlandslievende daden” van zijn personeel. Waarschijnlijk werd hij daarom aangeklaagd door de Duitse overheid en gedurende 45 dagen opgesloten in de Begijnenstraat te Antwerpen. Op 29 december 1942 werd Van Calster aangehouden en op vrijdag 12 februari 1943 arriveerde hij terug in de stad. Hij werd niet uit zijn functie ontheven noch door de Duitse overheid noch door de burgemeester. Wees dit erop dat men hem niets bezwaarlijk kon voorleggen? Of speelde de burgemeester en Van Calster onder één hoedje en waren ze beide wel degelijk op de hoogte van de aansluiting van verschillende politielui bij het verzet? Een brief van 8 mei 1943 van de commissaris aan Van Hoeck liet echter blijken dat de burgemeester hiervan niet op de hoogte was. Van Calster wenste in de brief een opheldering te geven in verband met zijn aanhouding. Volgens een gerucht werden er verschillende bundels gevonden op zijn bureau, waaraan hij vrijwillig door nalatigheid geen gevolg zou hebben gegeven en dat dit de reden was van zijn aanhouding. De commissaris verzekerde de burgemeester dat dit niet juist was[62].

Van veel verzetsdaden in Turnhout was overigens niet geweten door welke verzetsbeweging ze werden uitgevoerd en of ze wel effectief door leden van een verzetsgroep werden gepleegd. Zo had een onbekende op 19 november 1943 rond acht uur ’s avonds een stuk ijzer door het raam van het “Germaansch Huis”, het voormalige hotel Terminus, gegooid[63]. Twee weken later was er sprake van een verzetsdaad toen verscheidene meters kabeldraad werden gestolen in de Peter Benoitstraat. De Duitse overheid liet 20 radio’s “in goede staat” opeisen als vergeldingsmaatregel voor de stad Turnhout[64]. In januari 1944 werd er bij viswinkel Gorremans in de Victoriestraat een spiegelruit ingegooid. Volgens de burgemeester was het verzet verantwoordelijk voor deze aanslag, daar de eigenaar ook de visbedeling verzorgde voor de Duitsers. De burgemeester wist niet wat hiervan te denken en hij stak zijn licht op bij zijn Antwerpse collega om te vragen of er in zijn stad ooit iets gelijkaardigs was gebeurd[65].

Uiteraard liet de Duitse overheid het verzet niet zomaar zijn gang gaan. Daarom werden aanvankelijk militaire politie-eenheden ingezet om de orde te bewaren. Toen bleek dat de getalsterkte van deze eenheden al snel ontoereikend was, zag Himmler de kans schoon om tijdens de zomer van 1940 met zijn SS op dit terrein macht te verwerven. Als Reichsführer-SS en chef van de politie had hij de leiding over de Sichrerheitsdienst (SD), de veiligheidsdienst van de SS en over de Sicherheitspolizei (Sipo),  de veiligheidsdienst van de staat. In Brussel werd een Sipo-SD-Dienststelle geïnstalleerd. De Dienststelle was gestructureerd in afdelingen en onderafdelingen. De afdeling IV was de Geheime Staatspolizei (Gestapo): de onderafdeling IV A was bevoegd voor de bestrijding van het linkse verzet, de onderafdeling IV D voor de bestrijding van rechtse verzetsgroepen[66].

In het begin van de bezetting tilden de Duitsers in het algemeen niet zo zwaar aan de tegenstand die ze hier en daar ontmoetten. De aangekondigde straffen werden meestal niet uitgevoerd. Wanneer de activiteiten van het verzet echter toenamen, verstrakte de houding van de Duitse overheid en op 7 november 1941 vaardigde het Duitse opperbevel het beruchte “Nacht und Nebel-decreet” uit. Dit decreet stelde dat “niet-Duitse burgers uit de bezette gebieden die zich schuldig maakten aan daden die de veiligheid van het rijk in gevaar brachten, de doodstraf kregen”. Indien het vonnis niet binnen de acht dagen voltrokken werd, moesten de daders naar Duitsland worden overgebracht[67]. Vele Belgen zouden van dit decreet het slachtoffer worden.

In Turnhout werd de bevolking reeds van bij aanvang van de Duitse bezetting gewaarschuwd, zowel door het gemeentebestuur als door de Duitsers, om geen acties te ondernemen tegen de bezetter. In de loop van maart 1942 werden er in de Turnhoutse weekbladen het artikel “Waarschuwingen aan de Bevolking” opgenomen: personen die hulp verleenden aan mensen die vijandelijke daden gepleegd hadden, stonden de doodstraf te wachten, want “de oorlog eist hardheid”, volgens het artikel. “De beweegredenen voor den verleenden steun hebben hierbij geen beslissende betekenis. Ieder hoede zich bijgevolg voor valsch medelijden met ontvluchte krijgsgevangenen, in het bijzonder voor het verlenen van steun of begunstigen van de vlucht der leden van vijandelijke vliegtuigbemanningen.”[68] Echt drastische maatregelen werden twee jaar later genomen, in maart 1944. Op 14 maart liet Kommandant Spirk de onmiddellijke ontruiming bevelen van een achttal huizen in de Begijnenstraat en zes huizen in de Kasteelstraat, omwille van het voorkomen van sabotagedaden. De ontruiming van de huizen diende te worden beëindigd op zaterdag 18 maart. Wat de precieze reden was van de ontruiming en om welke sabotagedaad het feitelijk ging, daar hebben we het raden naar. Een dag na het bevel werd door de burgemeester overeengekomen dat de bewoners elke dag “hun zaken in huis mochten gaan waarnemen”[69].

In de zomer van 1941 werd aan de bewoners van Turnhout en omgeving de brochure “De Luchtpost” bedeeld, per vliegtuig weliswaar. De brochures werden uit vliegtuigen “gedropt” en alzo aan de man gebracht. Ze werden verspreid, althans volgens de ondertitel, door “uwe vrienden van de R.A.F.”. Vooral in de tweede helft van 1941 vonden er regelmatig droppings plaats van “de Luchtpost”. De brochure trachtte het moraal van de bezettende inwoners op te krikken met leuzen als “Duitschland nu aan de slag met de coalitie der 3 machtigste mogendheden”. Er bestonden nog andere tijdschriften die per “luchtpost” aan de Turnhoutse bevolking werd gebracht: “De Voorbode van de Vrijheid”, een klein tijdschrift van 10,5 op 12.5 centimeter. Het was een Anglo-Belgisch tijdschriftje dat eveneens verspreid werd door de RAF, voornamelijk in het voorjaar van 1943. Een ander tijdschrift dat ook door de RAF werd bedeeld, was “De Wervelwind”. Het was een maandblad voor “Vrijheid, Waarheid en Recht” dat tijdens de jaren 1942-1943 te vinden was in het Turnhoutse. “De Vliegende Hollander” werd verspreid door de geallieerde luchtmacht, maar was, zoals de titel ervan doet vermoeden, wellicht bestemd voor Nederland. Tenslotte was er sprake van het krantje “De Regenboog”. Het werd “aan het Belgische Volk gebracht door de Luchtmacht der Verenigde Naties” tijdens de laatste maanden van de Duitse bezetting[70].

Sabotage en aanslagen waren natuurlijk de meest spectaculaire aspecten van het verzet. De weerstand stond echter ook in voor de sluikpers. Het doel van de sluikpers was niet zozeer informeren, maar veeleer de bevolking aanmoedigen zich te verzetten tegen de vijand. De eerste publicaties die verschenen waren het socialistische “Chut” en “Résurrection”, die reeds in juni 1940 verspreid werden. Een ware stunt was de uitgave van een valse “Le Soir” op 9 november 1943. Het Onafhankelijkheidsfront zorgde voor de verspreiding van zo’n 50.000 exemplaren. Het hoofdartikel vierde de 25^ste verjaardag van de Duitse  nederlaag in november 1918. Humor ontbrak ook niet: er was eveneens een communiqué in opgenomen waaruit moest blijken dat Hitler en Mussolini besloten hadden te capituleren. Deze uitgave stak de Belgische bevolking een hart onder de riem en maakte de Duitse bezetter nijdig[71].

Turnhout bleef ook niet achter wat clandestiene bladen betrof. De blaadjes werden voor zover onze informatie reikt niet gedrukt in Turnhout. In mei 1942 was er in Turnhout sprake van een viertal verboden sluikblaadjes: “La Libre belgique”, “La Voix des Belges”, “Vrij” en “Morgenrood”. Dit laatste blad was de spreekbuis van de socialistische partij. “Morgenrood” begon als een regionaal blad in het Brusselse, maar verspreidde zich al vlug tot in Vlaanderen en Antwerpen. Vanaf 1941 werkte de redactie samen met andere socialistische bladen zoals “bevrijding” en “De Werker”. Tengevolge van de papierschaarste en andere moeilijkheden moest de uitgifte tussen mei 1942 en april 1943 worden stopgezet. Het blad haalde een oplage van 3.000 exemplaren en was kwalitatief hoogstaand. “La Voix des Belges” was in en rond Turnhout één van de meest verspreide sluikbladen. Van augustus 1941 tot november 1942 verschenen er van dit krantje 19 nummers in Turnhout[72].