Deel III. De Gezinsreconstructie

Hoofdstuk 1 - De samenstelling van de gezinsfiches

Na de uitgebreide externe benadering, waarbij de gegevens uit de doop-, huwelijks- en begrafenisakten chronologisch verwerkt werden, gingen we over tot een diepere analyse in de vorm van de gezinsreconstructie. Aangezien de doopakten tot ca. 1715 duidelijke gebreken vertonen en we een veiligheidsmarge van vijf jaar wilden hanteren, werd 1720 als aanvangsjaar voor die gezinsreconstructie genomen. Het jaar 1790 fungeerde als slotjaar, waardoor een periode van 70 jaar bestudeerd kon worden.

Bij de gezinsreconstructie werd uitgegaan van alle huwelijken tussen 1720 en 1790. Daaraan relateerden we alle gegevens m.b.t. geboortes en overlijdens. Op die manier bekwamen we honderden gezinsfiches. Daarbij werd het vooropgestelde model van M. Fleury en L. Henry gevolgd[1]. Dit langdurig en geconcentreerd werk leverde in totaal 1248 gezinsfiches op. Daarop werd een classificatie van de fiches gemaakt naar nauwkeurigheid en volledigheid. Eerst verdeelden we de fiches waarvan we de huwelijksdatum kenden (M-fiches) en die waarvan de huwelijksdatum onbekend was (E-fiches)[2]. De gezinnen van het M-type huwden dus in Kanegem tussen 1720 en 1790, terwijl de gezinnen van het type E niet in Kanegem trouwden in dezelfde periode ofwel voor 1720 in de echt getreden waren - al dan niet in Kanegem. Vanzelfsprekend waren de M-fiches het interessantst voor ons onderzoek. Daarom werden zij nog eens onderverdeeld:

* les fiches fermés (de einddatum van het huwelijk is bekend):

I.       de geboortedatum van de echtgenote is precies gekend

II.      de geboortedatum van de echtgenote is approximatief gekend

III.     de geboortedatum van de echtgenote is niet gekend

* les fiches ouvertes (de einddatum van het huwelijk is niet bekend):

IV.    de geboortedatum van de echtgenote is precies gekend

V.      de geboortedatum van de echtgenote is approximatief gekend

VI.    de geboortedatum van de echtgenote is niet gekend

Naar het voorbeeld van C. Vandenbroeke werden de M-fiches nog op een andere manier onderverdeeld, met name in gezinnen van het type MA en gezinnen van het type MB. Voor de gezinnen van het type MA geldt dat de onderzoeker vermoedt dat alle geboortes gekend zijn, terwijl dit niet opgaat voor de gezinnen van het type MB. Uiteindelijk leveren deze onderverdelingen de volgende classificatie op voor onze studie:

Tabel 32 - Classificatie van de gezinsfiches

Van bijna 40 % van de gezinsfiches kennen we de huwelijksdatum dus niet. Zij werden gesloten buiten Kanegem of voor 1720. De meeste leveren zelfs héél summiere gegevens op, hoewel sommige toch vrij volledig lijken te zijn. Ook het hoge aantal fiches van het type MB valt op. Dat heeft vooral te maken met de vele MB.VI-fiches, waar we vaak bitter weinig informatie over hebben. Het feit dat een huwelijk meestal gesloten werd in het dorp van de vrouw, waarna men dikwijls een andere woonplaats - veelal het dorp of de stad waar de man woonde - ging opzoeken, heeft hiermee veel te maken. Ook is het zo dat in deze groep veel gezinnen opgenomen werden die in 1797 nog niet voltooid waren[3]. De meest betrouwbare en volledige fiches zijn uiteraard de MA.I- en MA.II-fiches. Hoewel zij amper 15 % van de gezinnen uitmaken, mogen we toch aannemen dat zij vrij representatief zijn voor de hele groep en we zo toch een benadering van de 18e-eeuwse demografische werkelijkheid kunnen reconstrueren.

De volgende hoofdstukken zijn quasi volledig gebaseerd op de gezinsreconstructie. Vooreerst staan we stil bij de nuptialiteit, waarna de fecunditeit en de mortaliteit aan bod komen. Toch zal hier en daar ook gebruik gemaakt worden van andere bronnen, omdat zij informatie opleveren die nauw verband houdt met de besproken onderwerpen.

Hoofdstuk 2 - De nuptialiteit

§ 1. De leeftijd bij het eerste huwelijk

De leeftijd bij het eerste huwelijk is uitermate belangrijk in een demografische studie, omwille van de rechtstreekse invloed op de bevolkingsgroei. Hoe jonger men immers huwt, hoe langer de vruchtbare periode van de vrouw kan benut worden en hoe meer kinderen er dus geboren worden. Huwt men echter op latere leeftijd, dan wordt de vruchtbare periode ingekort en zal het kinderaantal lager liggen. In het eerste geval spreken we van een intensief huwelijkspatroon, terwijl we het in het andere geval hebben over een restrictief huwelijkspatroon.

Lange tijd dachten velen dat het Ancien Régime gekenmerkt werd door een intensief nuptialiteitspatroon, m.a.w. dat men op (zeer) jonge leeftijd huwde. Die misvatting leeft zelfs vandaag nog door bij het grootste deel van de bevolking. Een klassiek literair meesterwerk als Romeo and Juliet van William Shakespeare zal die opvatting wel beïnvloed hebben. Pas in de tweede helft van de jaren 1960 werd het tegenoffensief ingezet door P. Laslett[4] en J. Hajnal[5]. Op basis van een grondige analyse van de parochieregisters toonden zij aan dat één van de meeste karakteristieke kenmerken van het West-Europese gedragspatroon precies de vrij late huwelijksleeftijd was. Het huwelijkspatroon werd beïnvloed door de sociale klasse: de "gewone" man huwde niet jong. Slechts bij de aristocraten en koningshuizen - cfr. Romeo and Juliet - werd op jeugdige leeftijd een (vaak gearrangeerd) huwelijk gesloten. Het overgrote deel van de bevolking trouwde dus later. Wel dient er een onderscheid gemaakt te worden tussen de seksen: mannen huwden gemiddeld tussen hun 25e en 30e, terwijl vrouwen gemiddeld een twee à drie jaar eerder voor het altaar stonden[6].

Op basis van de gegevens die de gezinsreconstructie ons oplevert, konden we voor Kanegem de gemiddelde leeftijd van de mannen en de vrouwen berekenen bij hun eerste huwelijk. Daarbij dient voorafgaandelijk opgemerkt dat de huwelijksleeftijden steeds met 0,5 jaar verhoogd werden[7]. Tussen 1720 en 1790 huwden mannen gemiddeld toen ze 28,38 jaar waren, terwijl vrouwen in het huwelijksbootje stapten op een gemiddelde leeftijd van 26,11 jaar. De mediaanwaarde ligt iets lager: voor de mannen op 27 jaar en voor de vrouwen op 25 jaar. Het voordeel van deze meter is dat de uitersten - zowel de lage als de hoge waarden - minder invloed uitoefenen op de bekomen waarde. Ten slotte berekenden we ook de modus, d.w.z. de leeftijd met de hoogste frequentie of, anders gesteld, de leeftijd waarop het hoogste aantal mannen en vrouwen huwden. Bij de mannen bedroeg de modus 26 jaar, terwijl de modus van de vrouwen op 25 én 26 jaar lag. Tabel 33 geeft deze gegevens schematisch weer.

Tabel 33 - De leeftijd bij eerste huwelijk te Kanegem (1720-1790)

Als we deze Kanegemse gegevens vergelijken met de waarden die in andere dorpen of gemeenten van de Roede van Tielt opgetekend werden, dan valt op dat ze weinig afwijken. Globaal lijkt het er echter op dat men in Kanegem iets vroeger huwde, maar dan spreken we wel van kleine verschillen. Het totaalbeeld blijft immers ongewijzigd: in het Ancien Régime huwden mannen op 27 à 28-jarige leeftijd, terwijl vrouwen een tweetal jaartjes eerder het ja-woord gaven, met name toen ze 25 à 26 jaar waren. Tabel 34 vergelijkt de Kanegemse cijfers met die van Aarsele, Dentergem en Oostrozebeke[8].

Tabel 34 - De gemiddelde leeftijd bij eerste huwelijk in enkele dorpen uit de Roede van Tielt

Door op relatief hoge leeftijd te huwen, konden onze voorouders het kinderaantal binnen de perken houden. Volgens F. Lebrun was dit restrictief huwelijkspatroon het enige echte contraceptieve middel van het Ancien Régime[9]. De redenen om het huwelijk zo lang uit te stellen lagen echter vooral in sociaal-economische hoek. De meeste jongeren beschikten immers niet over genoeg financiële middelen om een eigen gezin te stichten. Bovendien moet men ook rekening houden met de beschikbaarheid van woningen. Indien er geen "vacatures" waren, moest het huwelijk noodgedwongen uitgesteld worden, aangezien jonge paartjes het meestal vertikten om bij hun ouders of schoonouders in te trekken. Een eigen (gepachte) woning met een lapje grond was daarenboven letterlijk broodnodig in de agrarische samenleving van het Ancien Régime! Naast deze sociaal-economische verklaring, speelde ook nog een culturele factor mee. Tijdens het Ancien Régime werd men immers pas op 25-jarige leeftijd als volwassen beschouwd[10]. Bijgevolg was voor die leeftijd de toestemming van de ouders nodig. De meesten wachtten dus tot ze de volwassen leeftijd bereikt hadden.

Vele studies hebben daarnaast aangetoond dat de huwelijksleeftijd in de loop van de 18e eeuw opliep. Voor Kanegem gingen we dit niet na, maar naar alle waarschijnlijkheid was dit fenomeen ook daar geldig. In de 18e eeuw namen de mortaliteitscrisissen immers af, waardoor er meer jongeren overleefden en de huwelijksmarkt verzadigd raakte. Precies door de sterftecrisissen in de 17e en het begin van de 18e eeuw kwamen er vaak woningen en boerderijen vrij. Daardoor konden huwelijken vroeger gesloten worden. Naar het einde van de 18e eeuw zorgde de sterke bevolkingsaangroei echter voor zware spanningen op de huwelijksmarkt: men  wilde wel huwen, maar men kon niet[11]. Het verband met de groeiende onwettigheid ligt voor de hand[12]: de sexuele spanningen kwamen bovendrijven via de illegitimi!

Grafiek 34 toont de frequentie van de huwelijksleeftijden, d.w.z. het aantal huwelijken per leeftijd voor zowel mannen als vrouwen. Vooreerst valt op dat we meer gegevens over de vrouwen hebben dan over de mannen. Een andere belangrijke vaststelling is evenwel dat de meeste vrouwen op jongere leeftijd huwden dan de mannen. De pieken bij de vrouwen liggen enkele jaren eerder dan die bij de mannen! De frequentie van de huwelijksleeftijden bevestigt dus de eerdere vaststellingen.

Vervolgens kunnen we de spreiding van de huwelijken per leeftijdsklasse bekijken. Dat doen we in tabel 35. Daarin vallen de verschillen tussen mannen en vrouwen des te meer op. Zo zijn reeds bijna 44 % van de vrouwen gehuwd voor hun 25e, terwijl dit slechts voor amper 27 % van de mannen geldt. Aan hun dertigste hebben de mannen al een deel van hun achterstand ingelopen, maar toch blijft er een verschil van 12 % in het voordeel van de vrouwen. Dit betekent anderzijds ook dat mannen meer tijd hadden om te trouwen: 28 % van de mannen huwde na zijn dertigste, terwijl dit voor slechts 16 % van de vrouwen kon. Indien een vrouw van 40 nog niet getrouwd (geweest) was, was de kans dat ze dat nog deed, héél gering, terwijl 5 % van de mannen nog huwden na hun 40e. Deze gegevens komen vrij goed overeen met die in andere dorpen van de Roede van Tielt[13]. Opnieuw blijkt dus dat Kanegem de algemene opvattingen bevestigt en versterkt.

Tabel 35 - Spreiding van de leeftijd bij eerste huwelijk per leeftijdsklasse (1720-1790)

Tot slot bekijken we het leeftijdsverschil tussen de man en de vrouw bij hun eerste huwelijk. Héél opvallend is dat er in ruim 65 % van de huwelijken een leeftijdsverschil van maximum 5 jaar was. Daarbij waren de mannen in 54 % van de gevallen ouder dan de vrouwen. Dit kwantitatieve gegeven kan uitermate gelinkt worden aan enkele volkse gezegden. "Een kalen kop of grijsen baert dient met geen jeugdigh dier gepaert; 't is best te trouwen sijns gelijck, jonck met wat joncx en rijck met rijck", heette het in de volksmond. In een andere passage luidt het dan weer: "En soo daer eenigh man de 't sestigh overleeft, hem dient geen jonge vrouw die min als dertigh heeft"[14]. Soort zocht soort, zowel qua leeftijd als qua sociale klasse! Toch dient opgemerkt dat het Kanegemse cijfer (65 %) 5 à 10 % hoger ligt dan de gegevens uit Aarsele, Dentergem en Oostrozebeke[15]. Bij ca. 11 % van de huwelijken was de man meer dan 10 jaar ouder dan de vrouw. Ook in Aarsele en Dentergem was dit het geval, terwijl Oostrozebeke hier afweek (bijna 20 %). In slechts 9 % van de huwelijken was de vrouw meer dan 5 jaar ouder dan de man. Dat gegeven loopt vrij gelijk met de waarden in de andere vermelde dorpen[16]. In ruim 61 % van de huwelijken was de man ouder dan vrouw. Dit wijst er nogmaals op dat mannen iets langer wachtten met huwen, maar verwijst ook naar de ondergeschikte positie van de vrouw. In het Ancien Régime was het de man die de vrouw "maakte": door het huwelijk werd de vrouw binnen de maatschappij aanvaard. "Een vrouw die geen echtgenoot vindt, is als een man die geen werk heeft... trouwen is voor haar noch min noch meer een plicht!"[17]

Tabel 36 - Leeftijdsverschillen tussen beide huwelijkspartners bij eerste huwelijk (1720-1790)

§ 2. Tweede huwelijken en weduwschap

In de vorige paragraaf hadden we het enkel over de eerste huwelijken. Nu gaan we dieper in op de tweede huwelijken. De mannen waren gemiddeld 46,29 jaar bij een tweede huwelijk, terwijl vrouwen die een tweede keer huwden, gemiddeld 40, 83 jaar oud waren. De mediaanwaarden bedroegen respectievelijk 47 en 40 jaar. Daarmee liggen de Kanegemse leeftijden vrij hoog. Voor de mannen komen enkel de gegevens uit Dentergem en Oostrozebeke overeen met de Kanegemse, terwijl de leeftijden in andere dorpen beduidend lager lagen. De leeftijden van de vrouwen zijn dan weer iets normaler te noemen, hoewel ook die iets hoger liggen dan elders[18]. Grafiek 35 toont de verdeling van de leeftijden over de leeftijdsgroepen, terwijl tabel 37 de cijfers bevat.

Opvallend aan de grafiek is dat de hoogste frequenties zowel bij de mannen als de vrouwen voorkomen in de leeftijdscategorie 30-39 jaar. Bij de vrouwen zakt de curve eerst geleidelijk, dan snel, terwijl de curve van de mannen een inzinking vertoont voor de leeftijdsklasse 40-49 jaar om daarna weer op te lopen. Een verklaring hiervoor hebben we niet, maar we wijzen er wel op dat de relatief weinige gegevens m.b.t. de tweede huwelijken een vertekend beeld kunnen opleveren.

Tabel 37 - Frequentie van de leeftijden bij tweede huwelijk (per leeftijdsklasse), 1720-1790

Hoewel we dit voor Kanegem niet onderzochten, mogen we toch aannemen dat weduwen en weduwnaars vaak met een nooit eerder gehuwde partner trouwden[19]. Een weduwnaar had iemand nodig om voor het huishouden in te staan en op zijn kinderen te letten, terwijl een weduwe niet zonder een man kon die voor een inkomen zorgde. Een partner die echter reeds gehuwd geweest was, had meestal enkele kinderen ten laste. Daarom was het voor weduwnaars en weduwen niet aangewezen de eigen kinderlast te verzwaren met die van een ander. Weduwnaars en weduwen waren dus quasi verplicht om te hertrouwen met een bij voorkeur nooit eerder gehuwde partner. Liefde en romantiek kwamen op de tweede plaats: de harde sociale, economische en financiële werkelijkheid dééd hertrouwen!

Een ander belangrijk aspect m.b.t. de tweede huwelijken is de duur van het weduwschap. Hoelang bleef men met andere woorden weduwnaar of weduwe? Rekening houdend met de noodzaak om te hertrouwen, mogen we veronderstellen dat het interval tussen het einde van het eerste huwelijk en het begin van een nieuw niet groot kon zijn. In Kanegem wachtten weduwnaars gemiddeld 11,82 maand om te hertrouwen, terwijl weduwen gemiddeld 13,73 maanden later hertrouwden. Bij de weduwnaars die opnieuw huwden, hadden meer dan 70 % dit al tijdens het eerste jaar na het einde van hun eerste huwelijk gedaan. Voor de weduwen lag dit cijfer lager, met name iets boven de 50 %. Dit duidt er op dat mannen een vrouw broodnodig hadden voor het huishouden en hun kroost, maar ook dat zij gemakkelijker een tweede huwelijk konden aangaan dan vrouwen. Opnieuw wordt dus de ondergeschikte positie van de vrouw blootgelegd, hoewel ook zij moesten hertrouwen om te overleven. Als alleenstaande in de maatschappij van het Ancien Régime had men het verschrikkelijk moeilijk om het hoofd boven water te houden, ook al omdat men algauw aan de zelfkant van die maatschappij terecht kwam. Dat verklaart meteen ook waarom twee mannen en drie vrouwen reeds na één maand hertrouwden! Hoewel hun partner amper begraven was, hertrouwden ze uit pure noodzaak...

§ 3. Duur van de huwelijken

Tussen 1720 en 1790 duurde een eerste huwelijk in Kanegem gemiddeld 19,25 jaar. De mediaanwaarde bedroeg 16 jaar. Dat deze waarde lager ligt, is logisch: de weinige huwelijken die lang duurden, duwen het gemiddelde immers kunstmatig de hoogte in. Tabel 38 toont aan dat 15 % van de huwelijken geen vijf jaar standhouden, terwijl ruim 31 % van de eerste huwelijken verbroken waren. Dit laatste cijfer ligt dan nog onder het algemene gemiddelde dat 35 à 40 % bedraagt[20]! Slechts 45 % van de koppels kon hun 20e huwelijksverjaardag vieren. C. Vandenbroeke heeft het bij het rechte eind als hij stelt dat twee op de drie kinderen één of beide ouders verloren voor hun 20e verjaardag[21]. Het aantal huwelijken dat langer dan 20 jaar standhoudt, neemt vervolgens vrij geleidelijk af. Nog 36 % van de koppels konden hun zilveren jubileum vieren, terwijl slechts 1,64 % een gouden jubileum meemaakten. Deze gevallen zijn zelfs zeldzamer dan de huwelijken die nog voor de eerste huwelijksverjaardag eindigden (2,73 % van de huwelijken).

Het weze duidelijk dat alle huwelijken eindigden met de dood van één van de partners. Echtscheidingen werden in Kanegem tussen 1720 en 1790 niet aangetroffen. Vandaag eindigen vele huwelijken ook na 10 à 15 jaar. Daarbij is de dood niet de grootste spelbreker: echtscheidingen breken de hedendaagse huwelijken massaal af.

Tabel 38 - De duur van de eerste huwelijken (1720-1790)

Tot slot vermelden we nog dat de tweede huwelijken gemiddeld 13,33 jaar standhielden. De mediaan bedraagt hier 10 jaar. Dat de duur van de tweede huwelijken korter is dan de eerste, is logisch. Anderzijds valt toch op dat het verschil tussen eerste en tweede huwelijken slechts 6 jaar bedraagt. De belangrijkste verklaring hiervoor is dat men meestal niet erg oud was toen men hertrouwde. Eén tweede huwelijk duurde zelfs 50 jaar - de partners konden dus niet erg oud geweest zijn toen ze huwden...

§ 4. Het celibaat

Lang niet iedereen trad echter in het huwelijksbootje. Zeker naar het einde van de 18e eeuw toe was de spanning op de huwelijksmarkt sterk opgelopen. Door de toegenomen bevolking bereikte de agrarische samenleving haar plafond qua huisvesting en werkgelegenheid. Het uitblijven van zware demografische crisissen zoals in de 17e eeuw speelde hierin een belangrijke rol. Velen moesten het huwelijk uitstellen - vandaar het oplopen van de huwelijksleeftijd - en voor sommigen hoefde een huwelijk zelfs niet meer, aangezien de financiële en economische lasten daarvan niet te onderschatten waren.

Op basis van de overlijdens in de parochieregisters konden we achterhalen hoeveel mensen definitief verzaakten aan een huwelijk. Daarbij werd gekeken naar de overledenen boven de 50 jaar. Men mag immers aannemen dat personen die nog niet getrouwd (geweest) waren op de leeftijd van 50 jaar, dit niet meer zouden doen. Door het aandeel van deze vrijgezellen te berekenen ten opzichte van alle overleden 50-plussers, mogen we ervan uitgaan dat we het percentage mannen en vrouwen kennen dat definitief celibatair leefde en niet meer van plan was om te trouwen.

Tussen 1720 en 1790 trouwde minimum 9,19 % van de mannen niet, terwijl dit gold voor 9,27 % van de vrouwen. De maximale waarden bedragen respectievelijk 10,95 % voor de mannen en 10,92 % voor de vrouwen[22]. Algemeen mogen we dus stellen dat zo'n 10 % van de volwassenen nooit huwde in het Kanegem van de 18e eeuw. In het begin van de 19e eeuw zouden die cijfers echter oplopen. Vooral onder de mannen groeide de invloed van het definitief celibaat. De Kanegemse cijfers liggen ook lager dan de gegevens uit 1796 die C. Vandenbroeke verzamelde voor Vlaanderen. Hij concludeerde dat 17 à 18 % van de mannen en 14 à 15 % van de vrouwen nooit huwden[23]. Dat deze waarden beduidend hoger liggen dan de Kanegemse is het gevolg van het tijdstip waarop ze betrekking hebben. Terwijl de Kanegemse gegevens slaan op de periode 1720-1790, gaat dit niet op voor deze Vlaamse cijfers. Zoals reeds vermeld, nam het definitief celibaat aan het eind van de 18e en het begin van de 19e eeuw sterk toe, omwille van de spanningen op de huwelijksmarkt - die zelf een gevolg waren van de toegenomen bevolking.

§ 5. Mobiliteit: de herkomst van de partners

De Kanegemse parochieregisters - in casu de huwelijksakten - vermelden vanaf 1779 ook de geboorteplaats van de huwenden. In vele gevallen wordt ook de woonplaats vermeld, maar dat gebeurt lang niet altijd. Bovendien zijn de vermeldingen van de woonplaats verre van uniform: in het begin noteerde de priester de geboorteplaats (natus, gevolgd door de geboorteplaats) en de woonplaats (habitans, gevolgd door de woonplaats) afzonderlijk, maar reeds in de vroege jaren 1780 liet hij deze uitsplitsing achterwege. Vandaar dat wij ons hier enkel kunnen baseren op de vermelde geboorteplaats. Daardoor kunnen we niet achterhalen hoeveel huwelijkspartners in Kanegem woonden op het moment van het huwelijk. Dit geldt dan in het bijzonder voor de mannen, aangezien de vrouwen op voorschrift van de kerk in hun eigen dorp moesten huwen[24]. Van de huwelijken die in Kanegem plaatsvonden, mogen we dus met quasi 100 % zekerheid aannemen dat de vrouwen in Kanegem verbleven[25]. Anders was het dus gesteld met de mannen. Zij huwden in het dorp van hun echtgenote, maar bleven toch vaak in hun eigen dorp wonen[26]. Hun vrouw moest dus vaak uitwijken. Toch weten we ook dat veel huwelijken gesloten werden tussen inwoners van dezelfde prochie[27]. In Dentergem woonde bijna 70 % van de mannen reeds voor het huwelijk in het dorp, terwijl ruim 99 % van de vrouwen ook reeds in Dentergem gevestigd waren[28]. In Moerzeke woonden zelfs 80 % van de huwende mannen al in het dorp[29]. Toch zijn er ook uitzonderingen. Zo liggen de cijfers voor Oostrozebeke heel wat lager[30]. Dit facet konden we voor Kanegem echter niet onderzoeken, aangezien de vermelding van de woonplaats niet absoluut betrouwbaar is. Daardoor kunnen we ook de immigratie niet nagaan van mannen en vrouwen die naar Kanegem gekomen zijn voor hun huwelijk.

Als we naar de geboorteplaats van de partners kijken, kunnen we toch belangrijke vaststellingen doen. Tabel 39 toont aan dat ruim 56 % van de vrouwen die in Kanegem huwden, van Kanegem zelf afkomstig waren, terwijl dat slechts voor ca. 29 % van de mannen opgaat. In vergelijking tot de Dentergemse cijfers, liggen de Kanegemse beduidend lager: respectievelijk 67 % van de vrouwen en 42 % van de mannen waren in Dentergem zelf geboren[31]! Ruim 70 % van de huwende mannen in Kanegem waren dus elders geboren. Uiteraard betekent dit niet dat zij op het ogenblik van hun huwelijk niet in Kanegem woonden!

Tabel 39 - De geboorteplaats van de echtgenoten te Kanegem (1779-1796)

Tabel 39 toont dus aan dat er een grote mobiliteit was in de 18e eeuw. Anderzijds zien we toch dat 88 % van de mannen uit een straal van 10 km rond Kanegem afkomstig waren, terwijl dit cijfer voor de vrouwen zelfs oploopt tot ruim 97 %. Slechts 3,69 % mannen waren meer dan 20 km van Kanegem geboren, voor de vrouwen was dit nog niet het geval voor 1 %. We mogen dus zeker stellen dat er een geografische endogamie heerste in het Ancien Régime. Twee derde van de mannen en bijna 85 % van de vrouwen kwamen zelfs uit een straal van 5 km rond Kanegem. Vooral de buurgemeenten van Kanegem - Aarsele, Tielt, Ruiselede, Vinkt en Poeke - waren hiervoor verantwoordelijk. Dat men zijn of haar partner in een straal van maximum 20 km rond het eigen dorp ging zoeken, is te wijten aan het feit dat dit de afstand is die men op één dag heen en terug maximaal kon afleggen[32]. De leefwereld van de 18e eeuw beperkte zich niet alleen tot het eigen dorp, maar reikte ook niet veel verder dan de omliggende parochies. Dat was ook de uitgangswereld voor de jongeren. Na de zondagse mis ging men vaak naar één of ander feest in het eigen dorp of in de naburige gemeenten. Voor het vallen van de avond moest men immers terug thuis zijn. Veel verder trok men er gewoonlijk niet op uit. Ten slotte vermelden we nog dat de mannen blijkbaar mobieler waren dan de vrouwen. Terwijl 33 % van de mannen afkomstig waren uit dorpen die verder lagen dan 5 km, geldt dit maar voor 15 % van de vrouwen. Dit kwantitatieve gegeven toont misschien ook aan dat het de man was die de vrouw het hof moest maken en zich opofferingen moest getroosten. Althans tot aan het huwelijk: daarna ging de vrouw immers vaak mee met de man.

Hoofdstuk 3 - De fecunditeit

In dit hoofdstuk behandelen we de fecunditeit, d.w.z. de vruchtbaarheid in de meest brede betekenis van het woord. Vooreerst doen we nog een beroep op de lopende bronnen als we de relatie tussen geboorten en huwelijken onder de loep nemen, maar daarna baseren we ons onderzoek uitsluitend op de gezinsreconstructie. Toch houdt dit deel van de studie enkele belangrijke restricties in. Zo kijken we enkel naar de vrouwelijke populatie, aangezien enkel zij een rol spelen in de fecunditeit - een man is immers in principe levenslang vruchtbaar vanaf de puberteit. Bovendien beperken we de vrouwelijke groep nog tot de vruchtbare leeftijdsklasse, met name tussen 15 en 49 jaar. Die klasse wordt dan onderverdeeld in subcategoriën van vijf jaar (15-19 jaar, 20-24 jaar, 25-29 jaar,...). De fecunditeit vormt één van de meest essentiële aspecten binnen de demografie en dus ook binnen deze studie. Het laat ons toe na te gaan wat de biologische kenmerken van de fecunditeit waren en hoe de mens in de 18e eeuw daar mee omging. Tot slot merken we vooraf op dat we in dit deel vooral aandacht zullen besteden aan de wettige fecunditeit. De algemene fecunditeit - waar dus ook de onwettige geboorten in opgenomen zijn - wordt hier dus niet besproken, maar aangezien de graad van onwettigheid niet zo hoog was, vertekent dit het hierna verkregen beeld nauwelijks.

§ 1. De relatie geboorten-huwelijken

Eerst bekijken we de fecunditeit via de geboorten en de huwelijken zoals ze chronologisch in de parochieregisters voorkomen. Daartoe berekenen we de verhouding tussen het aantal geboorten en het aantal huwelijken binnen deelperiodes van tien jaar. Dit noemen we relatie 1, die ons een oppervlakkig en onnauwkeurig beeld oplevert van de fecunditeit. Deze methode was al ontwikkeld voor het bestaan van de gezinsreconstructie. Het resultaat ervan toont ons het gemiddeld aantal geboorten per huwelijk. Omdat deze relatie sterk onderhevig is aan schommelingen en onnauwkeurigheden, probeerde men het systeem te verfijnen. Daarom berekende men relatie 2 op een andere manier. De geboorten binnen een periode (bv. 1750-1759) werden nu afgezet tegenover 50 % van de huwelijken binnen dezelfde periode (dus 50 % van de huwelijken van 1750-1759), 35 % van de huwelijken van de vorige periode (in casu 35 % van de huwelijken die plaatsvonden tussen 1740 en 1749) en 15 % van de huwelijken uit de daaraan voorafgaande periode (dus 15 % van de huwelijken van 1730-1739). Op die manier verfijnde men de meter en werd het resultaat iets betrouwbaarder.

Tabel 40 bevat per decennium het aantal geboorten en huwelijken. Daarmee werd relatie 1 berekend. Daarna bepaalden we ook de iets fijnere waarde, relatie 2. Opvallend is dat we bij deze benadering steevast 4 à 5 geboorten per huwelijk bekomen. Toch vertonen enkele periodes dieptepunten. Dan denken we in eerste instantie aan de periode 1690-1699, waar we een beduidend lagere waarde aantreffen. Uiteraard is dit het gevolg van het lage aantal geboortes in de crisisjaren van de eerste helft van de jaren 1690. Toch zien we ook in de periode 1710-1719 een lagere waarde. Die is het rechtstreekse gevolg van een plotse toename van de huwelijken. Hetzelfde geldt voor de periode 1780-1789, terwijl het lage cijfer van de periode 1730-1739 te wijten is aan een daling van de geboortes, gecombineerd met een lichte stijging van het aantal huwelijken. De hoge waarde voor de periode 1760-1769 is dan weer het gevolg van een enorme stijging van de geboortes. We mogen dus gerust stellen dat deze methode sterk onderhevig is aan uitwendige factoren. Vooral het plots stijgen of dalen van de geboorten of huwelijken doet de cijfers sterk schommelen. Toch spelen hier andere factoren een rol dan de fecunditeit. We denken daarbij aan crisisjaren - wanneer de geboorten dalen - of aan de periodes nà crisisjaren, wanneer we vaak een stijging van de huwelijken kunnen waarnemen. Onmiddellijk heeft dit een weerslag op de hier berekende relaties, hoewel de fecunditeit in se niet veranderde. Opvallend is dus dat deze relaties meer zeggen over de bevolkingsevolutie - in het bijzonder de versnellingsfases en de periodes van stagnatie - dan over de fecunditeit zelf. Hoewel deze methode ons een vrij ruw inzicht in de evolutie van de vruchtbaarheid op lange termijn biedt, moeten we toch besluiten dat diepere analyse nodig is, willen we de fecunditeit grondig bestuderen. Daarom zullen we moeten gebruik maken van de gezinsfiches van de gezinsreconstructie, aangezien zij andere factoren bevatten die een wezenlijke invloed uitoefenen op de fecunditeit. Daarbij kan gedacht worden aan de vruchtbaarheid per leeftijdsklasse en de invloed van de huwelijksduur.

Tabel 40 - De relatie geboorten-huwelijken te Kanegem (1650-1797)

§ 2. De fecunditeit volgens de gegevens van de gezinsfiches

a. Vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens leeftijdsklasse

Aangezien voor dit deel van het onderzoek alle geboortes moeten gekend zijn, evenals de leeftijd van de moeder en de einddatum van het huwelijk, beperken we ons hier tot de MAI- en MAII-fiches. Diezelfde restrictie zal gelden voor de volgende paragraaf, wanneer we de vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens huwelijksduur berekenen. Voor het bepalen van de fecunditeit per leeftijdsklasse berekent men het aantal geboorten in functie van het aantal jaren dat iedere vrouw in die leeftijdscategorie heeft doorgebracht[33]. Deze methode werd beschreven door M. Fleury en L. Henry. Zij noemden ze femmes-années of nombres d'années vécues[34]. De vruchtbaarheidscoëfficiënten liggen altijd tussen 0 en 1. Concreet betekent een vruchtbaarheidscoëfficiënt van 0,425 dat er 425 kinderen per jaar geboren worden op 1000 gehuwde vrouwen.

Tabel 41 - Vruchtbaarheidscoëfficiënten per leeftijdsklasse, 1720-1790 (MAI)

Tabel 41 en 42 geven per leeftijdscategorie het aantal geboorten, het aantal jaren die gehuwde vrouwen per klasse doorbrachten en de respectievelijke vruchtbaarheidscoëfficiënten. In tabel 41 werd enkel gebruik gemaakt van de MAI-fiches, terwijl in tabel 42 ook de MAII-fiches opgenomen werden. Opvallend zijn de coëfficiënten in de eerste leeftijdsklasse (15-19 jaar). Wanneer we enkel de MAI-fiches in beschouwing nemen, bedraagt de coëfficiënt nul, terwijl hij één is als we ook rekening houden met de MAII-fiches. De nulwaarde in tabel 41 is echter het gevolg van de te beperkte gegevens: tussen 15 en 19 jaar was er maar één vrouw die een half jaartje gehuwd was. De extreem hoge waarde in tabel 42 van haar kant is ook het gevolg van een statistische fout. Ook daar beschikken we immers over een te weinig cijfermateriaal om veel belang te hechten aan de bekomen waarde. Toch merken we op dat ook C. Vandenbroeke stelt dat de coëfficiënten voor de leeftijd 15-19 jaar van een heel speciale orde zijn. Hij meent echter dat de vruchtbaarheidscoëfficiënt van 15- tot 19-jarige vrouwen normaliter lager ligt vanwege de adolescentiesteriliteit (een lagere natuurlijke vruchtbaarheid bij tienermeisjes)[35]. Toch hebben we zeker te maken met een statistische fout, waardoor we zeer vertekende resultaten verkrijgen. Eigenlijk kunnen we deze Kanegemse waarden dus niet au sérieux nemen en mogen we er geen rekening mee houden.

Tabel 42 - Vruchtbaarheidscoëfficiënten per leeftijdsklasse, 1720-1790 (MAI & MAII)

Naast de hoge coëfficiënt van de eerste leeftijdsklasse, springt ook de hoge waarde in de categorie 20-24 in het oog (0,574). Waarschijnlijk doet ook hier zich een statistische fout voor, hoewel we toch mogen aannemen dat de vruchtbaarheid in deze klasse zeer hoog lag. In de volgende klassen daalt de vruchtbaarheid geleidelijk, maar vanaf 40 jaar is de daling sterk. Vooral in de laatste leeftijdscategorie (45-49) benadert het cijfer de nulwaarde. Dit betekent m.a.w. dat we mogen spreken van een quasi volledige natuurlijke onvruchtbaarheid.

Wanneer we de Kanegemse gegevens nu vergelijken met die uit andere dorpen van de Roede van Tielt én met die over het graafschap Vlaanderen en het hertogdom Brabant, dan valt op dat de Kanegemse cijfers op een hoog niveau liggen. Tabel 43 toont dit duidelijk aan. Nogmaals wordt bewezen dat we beter geen rekening houden met de cijfers uit de leeftijdsklasse 15-19 jaar. Verder is het opvallend dat de Kanegemse vruchtbaarheidscoëfficiënten voor de leeftijdscategorie 20-24 jaar enkel door Dentergem overtroffen wordt, terwijl de waarden van Aarsele, Oostrozebeke, Vlaanderen en Brabant ruimschoots lager liggen. Daarna lijken de Kanegemse gegevens zich te "normaliseren" t.o.v. de andere dorpen uit de Roede van Tielt. Opvallend is dat de waarden voor de leeftijdsklasse 45-49 jaar overal zéér laag liggen. Nogmaals wijzen we op de hoge onvruchtbaarheidsgraad na 45 jaar. Een andere belangrijke vaststelling is evenwel dat de vruchtbaarheidscoëfficiënten in de dorpen die deel uitmaken van de Roede van Tielt, steevast hoger liggen dan de algemene waarden voor Vlaanderen en Brabant. Werd er buiten de Roede van Tielt al aan anticonceptie gedaan? Hoogstwaarschijnlijk niet. Wél kan de borstvoeding een belangrijke rol gespeeld hebben. De zoogperiode zorgde er immers voor dat de vrouw tijdelijk steriel werd. Hoe langer deze lactatieperiode duurde, hoe groter het interval tussen de geboorten en hoe minder kinderen men dus kreeg[36]. Vandaar de rechtstreekse invloed op de vruchtbaarheidscoëfficiënten. Uiteraard kunnen we niet met absolute zekerheid stellen dat dit de belangrijkste reden voor de hogere coëfficiënten in de Roede van Tielt is, maar de factor van de borstvoeding zou wel eens een doorslaggevende rol kunnen gespeeld hebben...

Tabel 43 - Vruchtbaarheidscoëfficiënten per leeftijdsklasse te Kanegem en elders[37]

Deze cijfers wijzen alleszins op een zuiver natuurlijk gedragspatroon. Ook als we grafiek 36 bekijken, moeten we concluderen dat er van anticonceptie geen sprake was. Het feit dat de curve een concaaf verloop kent, bewijst dit. Tot de leeftijdsklasse van 35-39 jaar blijft de curve bovendien op een vrij hoog niveau, daarna daalt ze in een versneld tempo. Vooral in de Roede van Tielt was dit klaarblijkelijk het geval, want de curve voor Vlaanderen en Brabant daalt geleidelijker en vertoont geen echt scharnierpunt rond ca. 40 jaar. Opnieuw lijkt dit te wijzen op een totale afwezigheid van anticonceptie in de Roede van Tielt en een minder doorgedreven borstvoeding. Misschien is er een verband met de ruim verspreide huisnijverheid in de Tieltse regio, hoewel we dit niet met zekerheid kunnen stellen, laat staan onderzoeken binnen dit demografisch kader.

b. Vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens huwelijksduur

Een andere benadering om de fecunditeit te bestuderen, is de methode waarbij de vruchtbaarheidscoëfficiënten per huwelijksduur worden berekend i.p.v. per leeftijdsklasse. Opnieuw baseerden we ons op de MAI- en MAII-fiches, om dezelfde redenen die we in de vorige paragraaf opnoemden. Tabel 44 geeft de resultaten als we enkel de MAI-fiches in beschouwing nemen, terwijl tabel 45 ook rekening houdt met de MAII-fiches.

Tabel 44 - Vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens huwelijksduur, 1720-1790 (MAI)

In vergelijking met de coëfficiënten per leeftijdsklasse, valt op dat de (extreem) hoge waarden achterwege blijven. Uiteraard treffen we de hoogste waarden aan in de eerste huwelijksjaren, waarna de coëfficiënten vrij geleidelijk dalen. Toch stellen we een belangrijk verschil vast tussen de cijfers gebaseerd op de MAI-fiches en de coëfficiënten die ook op de MAII-fiches een beroep doen. Globaal liggen de MAI-waarden hoger dan de andere. Opnieuw moeten we echter vaststellen dat er een volstrekt natuurlijk gedragspatroon heerste in het 18e eeuwse Kanegem. Dit premalthusiaanse patroon wordt gekenmerkt door een quasi totale afwezigheid van anticonceptie. De gemiddelde vruchtbaarheidscoëfficiënt ten slotte bedraagt 0,363. Dit stemt bijna perfect overeen met de coëfficiënt per huwelijksleeftijd (0,358).

Tabel 45 - Vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens huwelijksduur, 1720-1790 (MAI & MAII)

Opnieuw kunnen we de Kanegemse gegevens vergelijken met andere dorpen uit de Roede van Tielt (tabel 46). Opmerkelijk is dat de coëfficiënten soms vrij sterk uiteenlopen. Tijdens de eerste vijf jaren van het huwelijk liggen de Kanegemse waarden vrij laag, terwijl ze hoger liggen tijdens de volgende 10 huwelijksjaren. De coëfficiënten voor Kanegem dalen m.a.w. ook minder spectaculair naarmate de huwelijksduur toeneemt. Desalniettemin moeten we deze verschillen niet overschatten: zo uiteenlopend zijn de waarden immers niet. Tot slot stellen we vast dat de vruchtbaarheidscoëfficiënten na 20 jaar huwelijk heel sterk teruggelopen zijn. Na 25 jaar huwelijk bedragen ze zelfs bijna allemaal 0, wat betekent dat er per 1000 gehuwde vrouwen slechts enkele of zelfs geen kinderen geboren worden.

Tabel 46 - Huwelijkscoëfficiënten volgens huwelijksduur te Kanegem en elders[38]

We ronden dit stuk af met grafiek 37, waarin de verschillende vruchtbaarheidscurves volgens huwelijksduur voor Kanegem, Aarsele, Dentergem en Oostrozebeke weergegeven worden. Ook nu vertonen de lijnen een concave vorm, zij het minder uitgesproken dan in grafiek 36. Hoogst merkwaardig is de curve van Dentergem, die weer omhoog gaat na 14 jaar huwelijk, terwijl de andere curves stelselmatig dalen. Opnieuw mogen we echter spreken van een natuurlijk gedragspatroon: met de jaren neemt ook de vruchtbaarheid af.

§ 3. Verspreiding van de contraceptie

In de vorige paragrafen hebben we al enkele keren gesteld dat Kanegem gekenmerkt werd door een premalthusiaans, natuurlijk gedragspatroon, waarbij anticonceptie of geboortenplanning haast onbestaande was. Toch bewijzen de vruchtbaarheidscoëfficiënten dit niet ten volle: zij geven enkel een indicatie als ze in grafiek gegoten worden en de verkregen curves concaaf zijn.

Om een beter en correcter beeld van de (afwezigheid van) anticonceptie te verkrijgen, werkten J. Dupaquier en M. Lachiver een methode uit om de geboortenbeperking nauwkeuriger te bestuderen[39]. Toch legden zij enkele restricties op bij hun werkwijze. Zo komen enkel die gezinnen in aanmerking die langer dan vijf jaar duurden, moet de vrouw voor haar 35e gehuwd zijn en wordt er geen rekening gehouden met de geboorten die plaatsvonden bij vrouwen ouder dan 40 jaar, omwille van de te grote onvruchtbaarheid vanaf die leeftijd. De methode zelf bestaat erin het gemiddelde interval (in maanden) tussen de geboorten te berekenen. Daarna worden de gezinnen - naargelang de duur van dit gemiddeld interval - ingedeeld in vier klassen:

- klasse I: hiertoe behoren de gezinnen van het korte interval, d.w.z. dat het gemiddelde interval kleiner is dan 19 maanden

- klasse II: dit zijn de gezinnen die een middellang interval kennen, d.w.z. een interval van 19 tot 30 maanden

- klasse III: de gezinnen gekenmerkt door een lang interval, d.w.z. dat het interval ligt tussen 31 en 48 maanden

- klasse IV: dit zijn de anticonceptieve en steriele gezinnen, d.w.z. dat het gemiddelde interval tussen de geboorten groter is dan 48 maanden (4 jaar)

Tabel 47 bevat de resultaten van de methode, toegepast op Kanegem. Bijna 20 % van de gezinnen werd gekenmerkt door korte intervallen, terwijl ruim 68 % intervallen van middellange duur kenden. Samen waren zij dus goed voor bijna 88 % van de gezinnen! De overige 12 % van de gezinnen waren gezinnen met intervallen van het lange type. Geen enkel gezin behoorde tot de anticonceptieve en steriele gezinnen[40]. Als we deze cijfers in verband brengen met anticonceptie of geboortenbeperking, moeten we de rol van de borstvoeding onder de loep nemen. Het geven van borstvoeding leidt bij 75 à 80 % van de vrouwen immers tot een tijdelijke onvruchtbaarheid. C. Vandenbroeke wijst er zelfs op dat borstvoeding misschien bewust als controlemiddel van de vruchtbaarheid kon gehanteerd worden. Bovendien ziet hij een verband tussen langere zoogperiodes en de participatie van de vrouw aan de huisnijverheid. Zo stelt hij immers dat borstvoeding vooral in Zuid- en Binnen-Vlaanderen voorkwam, een streek gekenmerkt door een sterke inplanting van de huisnijverheid[41]. Ook in Kanegem was er duidelijk een grote invloed van de borstvoeding, hoewel bijna 20 % van de gezinnen tot klasse I behoorden en we mogen aannemen dat nog eens ruim de helft van de 68 % gezinnen van klasse II een gemiddeld interval kenden beneden de twee jaar. Deze cijfers tonen dus nog maar eens aan dat Kanegem een volstrekt natuurlijk gedragspatroon kende, terwijl het geven van borstvoeding - al dan niet bewust - zorgde voor iets langere intervals. Hoe langer de lactatieperiode immers duurde, hoe groter het interval werd. In klassen II en III is de invloed van borstvoeding dus zeker aanwezig.

Tabel 47 - Classificatie van de gezinnen te Kanegem volgens geboortenintervallen, 1720-1790

Als we ten slotte de Kanegemse gegevens vergelijken met die van andere dorpen uit de Roede van Tielt, dan valt een sterke gelijkenis op met de Aarseelse cijfers. Tabel 48 maakt dit overduidelijk. De gegevens voor Dentergem en Oostrozebeke liggen duidelijk anders: terwijl er in Dentergem bijna 45 % (!) gezinnen tot klasse I behoorden, zijn er dat in Oostrozebeke slechts 6 %. Dit zou kunnen betekenen dat Oostrozebeke een nog meer verspreide borstvoeding kende of dat de Oostrozebekenaren zelfs aan geboortenbeperking of -planning deden, terwijl voor Dentergem het andere uiterste gold, nl. een algehele natuurlijke vruchtbaarheid. Bovendien valt het op dat 80 à 85 % van de gezinnen uit Kanegem, Aarsele en Dentergem een gemiddeld geboorteninterval hadden beneden de 30 maanden, terwijl dit voor Oostrozebeke slechts voor 57 % van de gezinnen opging.

Tabel 48 - Classificiatie van de gezinnen volgens geboortenintervallen te Kanegem en elders[42]

§ 4. Nakomelingschap

Onder het nakomelingschap verstaan we het gemiddeld aantal kinderen dat normaliter zou geboren worden per gezin, indien de huwelijken niet vroegtijdig afgebroken werden door het overlijden van één der partners. We berekenen het nakomelingschap aan de hand van de vruchtbaarheidscoëfficiënten volgens de huwelijksduur en we vermenigvuldigen die met vijf, omdat we immers werkten met klassen van vijf jaar. De som van deze waarden levert het nakomelingschap op.

Tabel 49 - Nakomelingschap te Kanegem, 1720-1790

In tabel 49 deden we die berekening. In theorie zouden er dus per huwelijk 7,70 kinderen geboren worden, indien het huwelijk niet vroegtijdig afgebroken werd én indien de vrouw voldoende jaren gehuwd doorbracht in haar vruchtbare jaren. Het Kanegemse nakomelingschap stemt perfect overeen met dat van Dentergem (7,71), maar ligt beduidend hoger dan dat van Oostrozebeke (6,69) en Aarsele (6,035)[43]. Uiteraard is dit het rechtstreekse gevolg van de hogere vruchtbaarheidscoëfficiënten voor Kanegem. Bovendien mogen we niet al te veel belang hechten aan deze theoretische reconstructie van het aantal kinderen. Om het gemiddelde kinderaantal te kennen, moeten we de MAI- en MAII-fiches grondig ontleden. Dat doen we in de volgende paragraaf.

Opmerkelijk is dat er na 25 jaar huwelijk geen kinderen meer geboren werden. Na 25 jaar huwelijk zou een Kanegems gezin dus bestaan uit bijna 10 personen: vader, moeder en een achttal kinderen. Toch is dit slechts een "ideale" situatie: veel huwelijken duurden geen 25 jaar en veel kinderen stierven op jonge leeftijd. Ook valt het op dat het nakomelingschap - in het zog van de vruchtbaarheidscoëfficiënten - stelselmatig afneemt met de huwelijksduur. Terwijl er tijdens de eerste vijf jaar gemiddeld 2,34 kinderen geboren werden, zijn dat er maar 1,59 tussen het 10e en het 14e jaar. Tussen het 20e en 24e jaar van het huwelijk is dit cijfer zelfs teruggelopen tot 0,52 kinderen. Uiteraard is dit logisch, aangezien de vruchtbaarheid afneemt met de leeftijd en dus ook met de huwelijksduur...

§ 5. Kinderaantal

Dat het nakomelingschap slechts een theoretische waarde is, weze duidelijk. Het geeft wel een indicatie omtrent de orde van grootte van het aantal kinderen, maar is verre van nauwkeurig. Daarom zullen we het kinderaantal berekenen bij de volledige en bij de voltooide gezinnen, aangezien we slechts op die manier betrouwbare gegevens verkrijgen omtrent het aantal kinderen dat gemiddeld geboren werd per gezin. Onder volledige gezinnen vallen alle gezinnen die niet vroegtijdig eindigden door het overlijden van één der partners voor de vrouw uit haar vruchtbare periode was, d.w.z. dat het huwelijk nog bestond toen de vrouw al 45 jaar oud was.  Voltooide gezinnen beantwoorden niet aan deze criteria: het huwelijk mocht dus al afgelopen zijn voor de vrouw 45 jaar was. Uiteraard komen ook nu enkel de MAI- en MAII-fiches in aanmerking én houden we enkel rekening met de huwelijken waarbij de vrouw nog geen 35 jaar was toen ze huwde, aangezien de observatieperiode immers lang genoeg moet zijn om betrouwbare gegevens te verkrijgen.

a. Kinderaantal bij volledige gezinnen

Van alle MAI- en MAII-fiches waren er 71 volledige gezinnen. Zij waren goed voor 448 geboorten. Gemiddeld kregen deze gezinnen dus 6,31 kinderen. De gemiddelde huwelijksleeftijd van de vrouwen van deze volledige gezinnen bedroeg 29,48 jaar: iets hoger dus dan het normale gemiddelde. Meteen wordt duidelijk dat het kinderaantal (6,31) heel wat lager lag dan de hypothetische waarde van het nakomelingschap (7,70). Tabel 50 bevat de cijfers die dit duidelijk maken.

Tabel 50 - Kinderaantal bij volledige gezinnen te Kanegem, 1720-1790

Bovendien mogen we stellen dat het kinderaantal in Kanegem vrij normaal was. Het cijfer leunt immers nauw aan bij de respectievelijke waarden van Oostrozebeke en Aarsele[44]. Dentergem daarentegen kende gemiddeld 8,76 kinderen per volledige gezin. Het kleine aantal volledige gezinnen (17) zal hier wel voor een vrij grote statistische fout gezorgd hebben[45].

b. Kinderaantal bij voltooide gezinnen

Wanneer we het kinderaantal bij de voltooide gezinnen behandelen, moeten we ook kijken naar de huwelijksleeftijd. Hoe jonger men immers huwde, hoe meer kans men immers maakte om een hele resem kinderen te krijgen. Later huwen was dus hét middel bij uitstek om het kinderaantal te beperken. Tabel 51 toont dit aan. Vrouwen die huwden voor hun 20e, krijgen gemiddeld 7,17 kinderen. Daarna daalt dat gemiddelde spectaculair tot 4,29 en 4,36 in de respectievelijke categoriën van 20-24 en 25-29 jaar. Eigenlijk is het niet logisch dat het kinderaantal in de klasse 25-29 jaar hoger ligt dan in de vorige, aangezien de vruchtbare periode korter is. Dit kan echter het gevolg zijn van de duur van de huwelijken, die niet opgenomen werd in de tabel. Vermoedelijk duurden de huwelijken van 20-24 jaar gemiddeld minder lang dan die van de volgende leeftijdsgroep. Uiteraard is dit aan toeval te wijten, waardoor we een vertekend beeld krijgen.

Tabel 51 - Gemiddeld aantal kinderen per voltooid gezin volgens de huwelijksleeftijd, 1720-1790

Andermaal tonen deze cijfers aan dat Kanegem gekenmerkt werd door een natuurlijk gedragspatroon, waarbij het aantal kinderen en de vruchtbaarheid afnam met de leeftijd. Ook in Aarsele, Dentergem en Oostrozebeke nam het gemiddeld aantal kinderen af met de huwelijksleeftijd[46]. Tabel 52 ten slotte geeft per huwelijksleeftijd het aantal gezinnen volgens het aantal kinderen weer. Ook hieruit kunnen we opmaken dat men meer kinderen kreeg als men jong huwt en dat het kinderaantal afneemt met de huwelijksleeftijd. Weer komen we uit bij het premalthusiaans natuurlijk gedragspatroon...

Tabel 52 - Aantal voltooide gezinnen volgens kinderaantal en huwelijksleeftijd van de vrouw, 1720-1790

§ 6. Leeftijd bij de laatste bevalling

Door middel van de MAI- en MAII-fiches kunnen we ook nagaan hoe oud de vrouw gemiddeld was bij de geboorte van haar laatste kind. Enkel de volledige gezinnen komen hiervoor in aanmerking: de huwelijken die minimum duurden tot de vrouw 45 jaar was én waarbij de vrouw maximum 35 jaar was toen ze huwde. De leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling kan ons opnieuw inlichten omtrent het al dan niet voorkomen van anticonceptieve praktijken. Bij een natuurlijke vruchtbaarheid ligt de leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling immers tussen 40 en 42 jaar[47].

Tabel 53 bevat de gegevens m.b.t. de leeftijd van de vrouw bij haar laatste bevalling te Kanegem tussen 1720 en 1790. Gemiddeld bedroeg die 42,57 jaar, terwijl de mediaan 42 was. Opnieuw bewijst dit dat er van anticonceptie nog geen sprake was in de 18e eeuw: Kanegem werd gekenmerkt door natuurlijke vruchtbaarheid. Ook in andere dorpen van de Roede van Tielt was dit zo. In Aarsele, Dentergem en Oostrozebeke kregen vrouwen hun laatste kind gemiddeld op de respectievelijke leeftijd van 41,4 jaar, 43 jaar en 40,01 jaar[48]. Als we er rekening mee houden dat de gemiddelde huwelijksleeftijd van de vrouwen 26,11 jaar was, dan weten we dat de gemiddelde vruchtbare periode waarin de vrouw gehuwd was, amper 16 jaar bedroeg[49]. De latere huwelijksleeftijd - het restrictief huwelijkspatroon - was dus het enige middel om het kinderaantal te beperken, aangezien er van bewuste anticonceptie binnen het huwelijk geen sprake was.

Tabel 53 - Leeftijd van de vrouw bij de laatste bevalling, 1720-1790

§ 7. Interval tussen de geboorten

In deze laatste paragraaf over de fecunditeit bekijken we de intervallen tussen de geboorten van naderbij. Daarbij doen we een beroep op alle MA-fiches. De reden ligt voor de hand: zij bevatten immers alle geboorten én de huwelijksdata. Voor het eerst moeten we bovendien geen bijkomende beperkingen opleggen. Op die manier wordt het gegevensbestand uitgebreid en zullen we een grotere representativiteit verkrijgen. Achtereenvolgens zullen we het hebben over prenuptiale betrekkingen en buitenechtelijk gedrag, het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte en de intervallen tussen de overige geboorten. Vanzelfsprekend worden we zo ook ingelicht over de aan- of afwezigheid van anticonceptie.

a. Prenuptiale betrekkingen en buitenechtelijk gedrag

Wat verstaan we onder prenuptialiteit? Uiteraard vallen alle concepties hieronder die plaatsvonden voor het huwelijk. Bijgevolg behoren dus ook alle onwettige geboorten hiertoe. Anderzijds moeten ook de geboorten die plaatsvonden binnen een huwelijk, maar waarvan de concepties voor het huwelijk lagen, ook in rekening gebracht worden. Methodologisch duikt hier een probleem op. Welke geboorten beschouwen we immers als het gevolg van prenuptiale betrekkingen? Twee standpunten gelden ter zake. Het minimale standpunt stelt dat we moeten kijken naar de geboorten die plaatsvonden tot en met de zevende maand van het huwelijk. De concepties die tot deze geboorten leidden, vonden immers plaats voor het huwelijk ingezegend was. Hoewel deze opvatting de meest gangbare is, vermelden we ook het maximale standpunt, dat ervan uitgaat dat alle geboorten tot en met de achtste maand na het huwelijk het gevolg zijn van prenuptiale sexuele betrekkingen. Het reële gevaar bij deze laatste benadering is dat we een overschatting van de prenuptiale betrekkingen verkrijgen, aangezien de geboorten in de achtste maand van het huwelijk prematuur kunnen zijn, d.w.z. dat de kinderen te vroeg ter wereld kwamen. Toch lijkt het ons aangewezen beide benaderingen onder de loep te nemen. Door het gemiddelde van beide invalshoeken te berekenen, zullen we waarschijnlijk een beeld verkrijgen die het meest de werkelijkheid benadert.

Toch moeten we ook nog rekening houden met enkele andere factoren, waardoor we de prenuptialiteit onderschatten. Zo leidt uiteraard niet elke geslachtsgemeenschap tot een geboorte. M. Schofield berekende voor het begin van de 20e eeuw de kans dat een geslachtsgemeenschap gevolgd werd door een conceptie. Volgens de auteur zou die kans niet hoger liggen dan 20 à 25 %[50]. Daarnaast speelt de abortus spontaneus ook een belangrijke rol, d.w.z. de vruchtafdrijving zonder enig ingrijpen. Naar schatting 10 à 20 % van de zwangerschappen werden vroegtijdig afgebroken door een abortus spontaneus[51]. Ten slotte wijzen we ook nog op miskramen, abortus provocatus, infanticide (kindermoord)[52] en tijdelijke emigratie van jonge echtparen of ongehuwde zwangere vrouwen[53]. Wat de bewuste abortus betreft, mogen we aannemen dat onze voorouders goed op de hoogte waren van vruchtafdrijvende middelen, in casu kruiden. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het kruidenboek van Dodoens, waarin de abortieve eigenschappen van bepaalde kruiden - met name savelboom en wijnruit - uitvoerig toegelicht worden[54]. Al deze factoren zullen ertoe leiden dat we de prenuptialiteit nog zullen onderschatten!

Voor Kanegem stelden we voor de periode 1720-1790 vast dat minimaal 13,36 % en maximaal 21,66 % van de eerste geboorten prenuptiaal waren. Gemiddeld gold dit voor 17,51 % van de eerste geboorten[55]. Interessanter wordt het wanneer we de evolutie van de prenuptialiteit nagaan tussen 1720 en 1790. Dat doen we in tabel 54. Opvallend is de lage waarde in de periode 1740-1749, waar het percentage prenuptialen slechts 7,14 % bedraagt. Vermoedelijk is dit een gevolg van een statistisch toeval, omdat het aantal absolute gegevens vrij laag ligt. Belangrijker is de duidelijk merkbare evolutie in de loop van de 18e eeuw. Zo zien we met name dat de prenuptialiteit gemiddeld toeneemt van 11,63 % in de periode 1720-1729 tot 30,56 % in de periode 1780-1789. Deze evolutie loopt bovendien vrij parallel aan die van de onwettigen[56]. Ook hier kunnen we dezelfde verklaringsmodellen hanteren. Enerzijds zou de invloed van de kerk afgenomen zijn in de tweede helft van de 18e eeuw, waardoor men de kerkelijke bepalingen rond sexualiteit minder nauw volgde. Anderzijds zorgden demografische en sociaal-economische factoren ervoor dat de huwelijks- en arbeidsmarkt verzadigd raakten, waardoor huwelijken uitgesteld werden. De sexuele spanningen die hieruit voortvloeiden, komen dus tot uiting in de hogere onwettigheidsgraad en een toename van de prenuptialen[57]. Deze vaststellingen voor Kanegem stroken vrij goed met de "landelijke", Vlaamse gegevens. Toch zien we dat de prenuptialiteit in Vlaanderen en Brabant voor landbouwers, kleine boeren en ambachtslieden volgens het minimale standpunt 17 à 19 % bedraagt, een cijfer dat dus iets hoger ligt dan de 13,36 % die we voor Kanegem noteerden[58]. Anderzijds lijkt de evolutie van de Kanegemse prenuptialiteit de trend van Vlaanderen en Brabant te volgen, waar we in de tweede helft van de 18e eeuw eveneens een sterke toename van de prenuptialen zien[59].

Tabel 54 - Frequentie van de prenuptialen te Kanegem, 1720-1790

In navolging van P. Laslett kunnen we de prenuptialen onderverdelen volgens de tijdsspanne die ligt tussen het huwelijk en de eerste geboorte. Daardoor kunnen we te weten komen of het gaat om geprovoceerde, geavanceerde of geplande huwelijken. Onder de geprovoceerde huwelijken vallen de huwelijken waarbij de eerste geboorte plaatsvond binnen de eerste 3 maanden na het huwelijk. Het huwelijk was niet gepland, maar werd gesloten omdat de vrouw zwanger was. Bij geavanceerde huwelijken vond de eerste geboorte plaats na 4 tot 5 maanden na het huwelijk: hoewel men al zinnens was te trouwen, moest het huwelijk vervroegd worden wegens een zwangerschap. Bij de geplande huwelijken ten slotte vindt de eerste geboorte plaats tussen 6 en 8 maanden na de inzegening van het huwelijk. Beide partners hadden al besloten tot een huwelijk en zelfs de datum ervan lag al vast. Deze categorie licht ons dus in omtrent het (niet) naleven van de kerkelijke norm, die sexuele betrekkingen voor het huwelijk verbood[60]. Concreet voor Kanegem betekent dit dat 31,58 % van de prenuptialen leidden tot een geprovoceerd huwelijk, dat 13,16 % het huwelijk vervroegden en dat 55,26 % van de prenuptialen verwekt werden, terwijl het huwelijk al gepland was. J. Dupâquier hanteert een gelijkaardige indeling. De eerste geboorten tussen 0 en 3 maanden huwelijk bestempelt hij als "des grossesses non désirées", terwijl de geboorten in de 6e en 7e maand na het huwelijk wel gewenst waren, hoewel ze ook niet gepland waren[61]. Voor Kanegem betekent dit dat 41,38 % van de prenuptialen het gevolg waren van ongewenste zwangerschappen, terwijl nog eens 41,38 % wel gewenst, maar niet gepland waren. De overige 17,24 % zitten tussen deze twee uitersten in. Tabel 55 bevat o.a. deze gegevens.

Tabel 55 - Buitenechtelijk gedrag te Kanegem, 1720-1790

Diezelfde tabel 55 licht ons ook in omtrent het premaritale gedrag, d.w.z. het geheel van sexuele betrekkingen buiten het huwelijk. Dat kunnen we immers bestuderen door zowel rekening te houden met de prenuptialen als met de onwettige geboorten. We opteerden voor de formule die S. Dierickx hanteerde[62]. Daarbij wordt het totaal aantal prenuptialen en onwettigen afgezet tegen de som van het totale aantal eerste geboorten en onwettigen[63]. Tabel 55 toont ons o.a. dat het premaritaal gedrag in Kanegem tussen 1720 en 1790 minimaal 23,58 % bedroeg, aangezien we enkel rekening hielden met de geboorten tot en met de zevende maand na het huwelijk. Dit betekent m.a.w. dat bijna 1 op 4 eerste geboorten het gevolg waren van een conceptie buiten het huwelijk! Daarmee wordt meteen de hypothese van J. Van Ussel ontkracht, die stelt dat onze 18e-eeuwse voorouders zo preuts waren dat premaritaal sexueel gedrag quasi niet voorkwam[64]. Niet alleen de Kanegemse cijfers weerleggen dit. Ook Oostrozebeke, Anzegem en Petegem aan de Schelde vertonen gelijkaardige cijfers[65]. Bovendien bestudeerde E. Shorter de evolutie van het premaritaal gedrag in de long run van ca. 1550 tot de jaren 1970 voor heel West-Europa. De conclusie is dat het premaritaal gedrag tussen 1750 en 1850 sterk toenam en sindsdien op een hoog niveau gebleven is[66]. Van de mythische preutsheid van onze voorouders blijft dus niet veel over!

Tabel 55 toont ons ook dat de helft van het premaritaal sexueel gedrag terug te vinden is in de onwettige geboorten. Bovendien kunnen we zien dat slechts 29,27 % van de ongewenste zwangerschappen - dit zijn de concepties die leidden tot onwettige geboorten of een geboorte binnen de eerste 3 maanden van het huwelijk - gevolgd werden door een huwelijk. Meteen is dit een nieuwe aanduiding voor de ondergeschikte positie van de vrouw: 70 % slaagde er niet in een huwelijk af te sluiten toen ze ongewenst zwanger waren!

b. Interval huwelijk-eerste geboorte

In dit onderdeel bekijken we het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte niet in functie van de prenuptialiteit en het premaritaal gedrag. Gemiddeld duurde het 12,64 maanden vooraleer het eerste kindje geboren werd. Zonder de prenuptialen bleef een gehuwd koppel gemiddeld 14,57 maanden kinderloos. De mediaanwaarden bedroegen respectievelijk 10 en 12 maanden. In tabel 56 zien we bovendien dat 64,52 % van de koppels binnen één jaar na het huwelijk de geboorte van hun eerste kind mochten vieren. Nog eens 27,19 % kreeg hun eerste kind in het tweede jaar van het huwelijk. Amper 8,29 % van de koppels moest dus langer wachten dan 2 jaar vooraleer hun eerste spruit ter wereld kwam. Deze gegevens stemmen sterk overeen met de cijfers uit andere dorpen uit de Roede van Tielt: zowel Aarsele, Dentergem als Oostrozebeke vertonen cijfers die een zelfde orde van grootte kennen als de Kanegemse[67]. Bovendien stellen we opnieuw vast dat de fecunditeit afneemt naarmate de huwelijksleeftijd stijgt: het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte neemt toe als de vrouw op latere leeftijd huwt.

Tabel 56 - Interval tussen huwelijk en eerste geboorte te Kanegem, 1720-1790

c. Intervallen tussen de overige geboorten

Na het interval tussen het huwelijk en de eerste geboorte bekeken te hebben, kunnen we nu de overige intervals tussen de opeenvolgende geboorten bestuderen. Van doorslaggevende rol hierbij is de borstvoeding. Als een vrouw na de geboorte van haar kind immers borstvoeding toediende, was de kans namelijk groot dat zij tijdelijk onvruchtbaar werd. We spreken dan van post-partum amenorrhoe, het uitblijven van de ovulatie na de bevalling. Deze tijdelijke steriliteit zou optreden bij 75 à 80 % van de vrouwen[68]. Wanneer het kind echter overlijdt binnen het eerste levensjaar, zal de lactatieperiode gestopt worden. Daardoor verdwijnt de tijdelijke steriliteit bij de moeder, die al snel weer eisprongen zal krijgen. Bijgevolg kan er in de maanden volgend op het overlijden van de zuigeling weer een nieuwe conceptie plaatsvinden. Vanzelfsprekend bleef de moeder haar kind niet zogen, ook al bleef het in leven. Hoewel de zoogtijd tot maar liefst drie jaar kon duren, bestreek hij gemiddeld niet meer dan één jaar[69]. Daarna kon er dus een nieuwe zwangerschap volgen.

Deze factoren indachtig, is het dus van groot belang dat we bij het berekenen van de gemiddelde intervals een onderscheid maken tussen normale geboorten en geboorten die volgen op een overlijden van een vorig kind. Logischerwijs zullen de intervals bij de normale geboorten groter zijn dan die bij de geboorten na het overlijden van de vorige zuigeling. In tabel 57 hielden we rekening met dit onderscheid. Per interval berekenden we de gemiddelde duur tussen de respectievelijke geboorten, alsook de mediaan. Daarbij maakten we dus de onderverdeling tussen normale intervals en intervals na overlijden binnen het eerste levensjaar van het vorige kind.

Tabel 57 - Interval tussen opeenvolgende geboorten te Kanegem, 1720-1790