Bibliografie

1. Bronnenuitgaven

• Annales Fuldenses, ed. F. Kurze, in MGH, SS. Rerum Germanorum, 7.

• Tractatus de ecclesia S. Petri Aldenburgensis, in MGH, SS, XV, 2.

• Vita Amandi, ed. B. Krusch, in MGH, SS Rerum Merovingorum, V, blz. 428-448.

• Vita Eleutherii, in AA. SS., Februari, III, blz. 190-208.

• Vita Eligii, ed. B. Krusch, in MGH, SS Rerum Merovingorum, IV, blz. 634-742.

• Vita secunda Medardi, ed. B. Krusch, in MGH, AA, IV, 2, blz. 67-73.

• Bormans, S. & Schoolmeesters, E., eds., Cartulaire de l’église Saint-Lambert à Liège, Brussel, 1893.

• D’Hoop, F., Receuil des chartes du prieuré de Saint-Bertin à Poperinghe, Bruges,1870.

• Galbert van Brugge, De moord op Karel de Goede, R. C. Van Caenegheme.a.,ed., Antwerpen, 1999.

• Gillebert van Bergen, Relatio de infeodatione comitatus Namucensis, ed. W. Arndt, in MGH, SS, XXI, blz. 610-611, Hannover, 1896.

• Gillebert van Bergen, Chronicon Hanoniense, ed. L. Vanderkindere, (Commission Royale d’Histoire, [I], in-8°), Bruxelles, s.d. [1904].

• Gregorius van Tours, Historia Francorum, eds. B. Krusch & W. Levison, inMGH, SS Rerum Merovingorum, I, Berlijn, 1951.

• Gysseling, M. & Koch, A.C.F., Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scripta, 2 dln., Brussel, 1950.

• Gysseling, M. ed., Corpus van Middelnederlandse teksten tot en met het jaar 1300, ’s-Gravenhage, 1977.

• Haigneré, P., Les Chartes de Saint-Bertin, 4 dln., St.-Omer, 1886-1899.

• Halphen, L. & Lot, F., Receuil des actes de Lothaire et de Louis V, rois de France (954-987), Paris, 1908.

• Miraeus, A., Opera diplomatica et historica, 4 dln., Brussel, 1723-1748.

• Piot, C., Cartulaire de l’abbaye d’Eename, Brugge , 1881.

• Prevenier, W., De oorkonden der graven van Vlaanderen (1191 – aanvang 1206), Brussel, 1964.

• Tessier, G., Receuil des actes de Charles II le Chauve, roi de France, 3 dln., Paris, 1943-1955.

2. Historische werken en artikels

• Festschrift Heinrich Brunner, zum siebzigsten Geburtstag dargebracht von Schülern und Verehrern, Weimar, 1910.

• La génèse et les premiers siècles des villes médiévales dans les Pays-Bas méridionaux. Un problème archéologique et historique. Ontstaan en vroegste geschiedenis van de Middeleeuwse steden in de Zuidelijke Nederlanden. Een archeologisch en historisch probleem. Actes. Handelingen. (Gemeentekrediet van België, Historische Uitgaven, reeks in-8°, nr. 83), s.l., 1990. [Afgekort als Handelingen bij Nederlandstalige bijdragen en als Actes bij Franstalige bijdragen.]

• Lexicon des Mittelalters, Zurich & München, 1980 sqq.

• Akkerman, J. B., De vroegmiddeleeuwse emporia, in Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis, 35 (1967), blz. 230-283.

• Amand, M., Les origines de Tournai. Le point de vue de l’archéologue, in Actes, blz.169‑202.

• Aneca, H., Het slopen van het castrum te Oudenburg en de vroegste geschiedenis van Brugge , in Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis, 42 (1964), blz. 1292-1305.

• Baudrillard, A. e.a., ed., Dictionnaire d’histoire et de géographie ecclésiastiques, Parijs, 1912 sqq.

• Beckers, H.J., Elsloo of Asselt? in Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg à Maestricht, 78-82 (1942-1946).

• Beusen, P., Rombaut, H. & Pauly, M., Bibliographie d’histoire des villes de Belgique et du Grand-Duché de Luxembourg: Belgique Luxembourg. Bibliografie van de geschiedenis van de steden van België en het Groothertogdom Luxemburg: België Luxemburg, Brussel, 1998.

• Blieck, G., Les origines de Lille: bilan et perspectives archéologiques, in Actes, blz.265-279.

• Bonenfant, P., Les premiers remparts de Bruxelles, in Annales de la Société d’Archéologie de Bruxelles, XL (1936), blz. 7-47.

• Brulet, R., Réflexions sur la recherche archéologique à Tournai, in Actes, blz.203‑210.

• Id. & Velche, P., Les origines de la fortification urbaine de Tournai, (Publications extraordinaires de la Société Royale d’Histoire et d’Archéologie de Tournai, 2), Tournai, 1985.

• Buchenberger, A. e.a., ed., Lexicon für Theologie und Kirche, 11 dln., Freiburg, 1957-1965.

• Chédeville, A., De la cité à la ville, in Duby, G., red., Histoire de la France urbaine, 2. La ville médiévale, blz. 29-181.

• Conreur, G.-H., Le refuge de l’abbaye de Lobbes à la bonne ville de Thuin, in Haut Pays de Sambre, 24 (1992), blz. 11-31.

• Cockshaw, D., Déterminants et déterminatifs aux noms de lieux mentionnés sur les monnaies du VIe au XIVe siècle, in Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., Mélanges Georges Despy, blz. 159-169.

• Decat, F., Sint-Truiden van de vroegste tijden tot heden: een historisch overzicht, Sint-Truiden, 1994.

• Declercq, G., Brugge als toevluchtsoord tijdens de Noormanneninvallen van 851, in Brugs Ommeland, XXCIII (1988), blz. 131-139.

• Delanne, B., Histoire de la ville de Nivelles. Des origines au XIII siècle, Nijvel ,1944.

• Delmaire, B., Les fortifications d’Aire au Moyen Age, in Bulletin de la Commission départementale des monuments historiques du Pas-de-Calais, t. 9², 1972, blz. 149-153.

• Id., Une ville artésienne et son terroir: Aire à la fin du XIIe siècle, in Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., Mélanges Georges Despy, blz. 193-206.

• De Meulemeester, J., Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties, in Handelingen, blz. 117-149.

• Id., Morphogenèse du village médiéval: quelques exemples des anciens Pays-Bas méridionaux, in Fabre, G., La Morphogenèse du village médiéval, blz. 33-43.

• Derville, A., La genèse et les premiers siècles de Lille, in Actes, blz. 247-263.

• Id., Villes et Campagnes dans la région Nord/Pas-de-Calais de Charlemagne à Charles Quint, in Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., Mélanges Georges Despy, blz. 207-222.

• Des Marez, G., Le sens juridique du mot “oppidum” dans les textes flamands et brabançons du XIIe et XIIIe siècle, in Festschrift Heinrich Brunner, blz.339‑348.

• Despy, G., Les phénomènes urbains dans le Brabant wallon jusqu’aux environs de 1300, in Wavre 1222-1972. 750e anniversaire des libertés communales. Colloque historique. Actes, Wavre, 1973, blz. 21-53.

• Id., Naissance des villes et des bourgades, in H. Hasquin, red., La Wallonie,I, blz.93‑192.

• Id., Villes et campagnes aux IXe et Xe siècle: l’exemple du pays mosan, in Revue du Nord, L (1968), blz. 145-168.

• De Wachter, L., Repertorium der Vlaamse gouwen en gemeenten. Heemkundige documentatie, 1800-1940, Antwerpen, 1942-1953.

• De Witte, H. & Ryckaert, M., Het ontstaan en de vroegste geschiedenis van Brugge . De inbreng van de archeologie en vragen van de historicus aan de archeoloog, in Handelingen, blz. 317-329.

• D’Haenens, A., Les invasions normandes en Belgique au IXe siècle. Le phénomène et sa répercussion dans l’historiographie médiévale, Leuven, 1967.

• Dhérent, C. & Lohrmann, D., Fonctionnement et difficultés des moulins de Douai au bas moyen âge, in Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., Mélanges Georges Despy, blz. 283-295.

• Dhondt, J., De crisis van het grafelijke gezag in Vlaanderen na de dood van Arnulf den Eerste, in Bijdragen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, 1943, blz. 47-75.

• Id.,Développement urbain et initiative comtale en Flandre au XIe siècle, in Revue du Nord, 30 (1948).

• Id.,Het ontstaan van het graafschap Vlaanderen, Brussel, 1942.

• Id.,Het ontstaan van Oudenaarde, in Handelingen van de geschied- en oudheidkundige kring van Oudenaarde, X (1952), blz. 50-80.

• Dierkens, A., La ville de Huy avant l’an mil. Premier essay de synthèse des recherches historiques et archéologiques, in Actes, blz. 391-409.

• Duby, G. e.a., ed., Histoire de la France Urbaine, 2. La ville médiévale des Carolingiens à la Renaissance, Paris, 1980.

• Du Cange, Dom, Glossarium mediae et infimiae latinitatis, Paris, 1840-1850.

• Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., eds., Villes et campagnes au moyen âge. Mélanges Georges Despy, Liège, 1991.

• Ennen, E., Les différents types de formation des villes européennes, in Le Moyen Age, LXII (1956), blz. 397-412.

• Fabre, G., ed., Morphogenèse du village médiéval (IXe-XIIe siècles). Actes de la table ronde de Montpellier, 22-23 février 1993, Montpellier, 1993.

• Favresse, F., La Keure Bruxelloise de 1229, in Bulletins de la Commission Royale d’Histoire, 98 (1934), blz. 311-334.

• Feuchère, P., Contribution à l’étude de l’origine des villes. Les castra et les noyaux pré-urbains en Artois du IXe au XIe siècle, Arras, 1949.

• Ganshof, F.-L., Het tolwezen in het frankische rijk onder de Merowingen, Brussel,1958.

• Génicot , L. & Tombeur, P. ed., Index scriptorum operumque Latino-Belgicorum Medii Aevii, 4 dln., Bruxelles, 1973-1977.

• Graesse, J.G.T., Orbis Latinus. Lexicon Lateinischer geografischer Namen des Mittelalters und der Neuzeit, 3 dln., Braunschweig, 1972.

• Gysseling, M., Een nieuwe etymologie van Brugge , in Naamkunde, III (1971), blz.1‑4.

• Id.,Gent’s vroegste geschiedenis in de spiegel van zijn plaatsnamen, Gent, 1954.

• Id.,Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (voor 1226), s.l., 1960.

• Hasquin, H., La Wallonie. Le pays et les hommes, 2 dln., Bruxelles, 1975.

• Id. & Van Uytven, R., Gemeenten van België: geschiedkundig en administratief-geografisch woordenboek, Brussel, 1981.

• Holwerda, J. H., Ascloa, in Oudheidkundige mededelingen, nieuwe reeks, 11(1930).

• Janssen, H. L. & Treling, J. R., ’s-Hertogenbosch, een groeistad uit de late middeleeuwen, circa 1150-1350, in H. Sarfatij, ed., Verborgen steden. Stadsarcheologie in Nederland, blz. 86-98.

• Joris, A., La ville de Huy au moyen âge. Des origines à la fin du XIVe siècle, (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie et Lettres de l’Université de Liège, 152), Liège, 1959.

• Kupper, J.-L., Archéologie et histoire: aux origines de la cité de Liège (VIIIe – XIe siècle), in Actes, blz. 377-389.

• Leisering, W., Putzger historischer Weltatlas, Berlin, 1992.

• Lejeune, R., Saint-Laurent de Liège. Eglise, abbaye et hôpital militaire. Mille ans d’histoire, Liège, 1968.

• Leman, P., Lille, carrefour routier, oui mais de quelles routes et pour quel commerce? in Actes, blz. 235-246.

• Lenaers, R. & Van Baeveghem, J., Vestibulum. Latijns handboek voor het eerste jaar van de eenheidsstructuur (vier lestijden), Leuven, 1988.

• Lestocquoy, J., Etudes d’histoire urbaine. Villes et abbayes. Arras au moyen-âge, Arras, 1966.

• Id.,Les étapes du développement d’Arras, in Revue Belge de Philologie et d’Histoire, 23 (1944), blz. 230-245. Herdruk in: Lestocquoy, J., Etudes d’histoire urbaine, blz. 122-137.

• Mertens, J., La destinée des centres urbains gallo-romains, in Actes, blz. 61-74.

• Oost, T., Bewoningsgeschiedenis van Antwerpen en omgeving, in Rotterdam Papers,V (1986), blz. 147-159.

• Id. & Van Uytven, R., Een historisch-archeologisch overzicht van het vroegste Antwerpen, in Handelingen, blz. 331-345.

• Otte, M., Apport de l’Archéologie à l’Histoire de Liège, in Actes, blz. 357-375.

• Panhuysen, T., Maastricht, van de Romeinse tijd tot in de middeleeuwen, in H. Sarfatij, Verborgen steden, blz. 42-52.

• Pirenne, H., Le fisc royal de Tournai, in Mélanges d’histoire du moyen âge, offerts à M. Ferdinand Lot, Paris, 1925.

• Platelle, H., Du “domaine de Valentinus” au comté de Valenciennes (début du XIe siècle), in Actes, blz. 159-168.

• Pycke, J., Annexe. Les évêques de Tournai et de Noyon-Tournai, depuis les origines jusqu’au milieu du XIe siècle, in Actes, blz. 232-233.

• Id., “Urbs fuerat quondam, quod adhuc vestigia monstrant.” Réflexions sur l’histoire de Tournai pendant le Haut Moyen Age (Ve – Xe siècle), in Actes, blz. 211-231.

• Ruelens, C. e.a., Atlas des villes de la Belgique au XVIe siècle. Cent plans du géographe Jacques de Deventer, Bruxelles, 1884-1924.

• Rolland, P., Histoire de Tournai, Tournai, 1956.

• Id., Le diplôme dit “de Chilpéric” à la cathédrale de Tournai, in Bulletin de la Commission Royale d’Histoire, 90 (1926), blz. 143-188.

• Sarfatij, H., ed., Verborgen steden. Stadsarcheologie in Nederland, Amsterdam, 1990.

• Steurs, W., Les phénomènes urbains dans le brabant septentrional jusqu’aux environs de 1300 in Duvosquel, J.-M. & Dierkens, A., Mélanges Georges Despy, blz. 643-651.

• Thoen, H., De Belgische kustvlakte in de Romeinse tijd (Verhandelingen van de Koninklijke Commissie voor Wetenschappen, Letteren en Schone kunsten van België. Klasse der Letteren, XL, 88), Brussel, 1978.

• Tombeur, P., Thesaurus Linguiae Scriptorum Operumque Latino-Belgicorum Mediie Aevii. Première partie: le vocabulaire des origines à l’an mil, 5 dln., Bruxelles, 1986.

• Van Buggenhout, J., Geschiedenis en vernietiging van de stad en bisdom Terwaan: de leti Morini, Torhout, 1981.

• Van der Essen, L., Qu’est l’”Habitat urbain” du point de vue de l’historien, in Bulletin de la Société belge d’Études Géographiques, 1 (1931), n°2, blz.84‑93.

• Van Doorselaer, A., De Merovingische beschaving in de Scheldevallei: handelingen van het internationaal colloquium, Kortrijk, 28-30 oktober 1980, (Westvlaamse archeologica: monografieën, 2), Kortrijk, 1981.

• Van Mingroot, E., Een decennium uit de geschiedenis van de stad Kamerijk (1092-1102-1103): de voornaamste acteurs, in J.-M. Duvosquel & A. Dierkens, Mélanges Georges Despy, blz. 713-745.

• Van Uytfanghe, M., La vallée de l’Escaut et de ses affluents à l’époque mérovingienne: la témoignage des textes, in A. Van Doorselaer, De Merovingische beschaving in de Scheldevallei, blz. 23-65.

• Van Uytven, R., “Poort”: une contribution à la lexicographie urbaine, in J.‑M.Duvosquel & A. Dierkens, Mélanges Georges Despy, blz. 747-762.

• Id., Stadsgeschiedenis in het Noorden en Zuiden, in [Nieuwe] Algemene Geschiedenis der Nederlanden, 1, blz. 188-234.

• Van Werveke, H., “Burgus”: versterking of nederzetting?, (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, 59), Brussel, 1965.

• Id.,De oudste burchten aan de Vlaamse en Zeeuwsche kust, (Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, XXVII, 1), Brussel, 1965.

• Id.&Verhulst, A., Castrum en Oudburg te Gent, in Handelingen van de Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XIV (1960), blz. 3-62.

• Vercauteren, F., Etudes d’histoire médiévale. Receuil des travaux du prof F. Vercauteren, (Crédit Communal de Belgique. Collection pro civitate in-8°, 53), Bruxelles, 1978.

• Id.,Etude sur les civitates de la Belgique seconde. Contribution à l’histoire urbaine du Nord de la France de la fin du IIIe siècle à la fin du XIesiècle, (Académie Royale de Belgique, Lettres, Mémoires, in-8°), Bruxelles, 1934.

• Id.,Note sur Gislebert, rédacteur des chartes, in Etudes d’histoire médiévale. Receuil des travaux du prof F. Vercauteren, blz. 689-704.

• Id.,Note sur les origines de Saint-Laurent de Liège, in R. Lejeune, ed., Saint-Laurent de Liège, blz. 15-24.

• Verhulst, A., An aspect of the question of continuity between antiquity and middle ages: the origin of the Flemisch cities between the North Sea and the Scheldt, in Journal of Medieval History, 3 (1977).

• Id.,Anfänge des Städtewesen am Schelde, Maas und Rhein bis zum Jahre 1000, (Städteforschung, Reihe A: Darstellungen, 40), Köln, 1996.

• Id.,Les origines et l’histoire ancienne de Gand, in Actes, blz. 293-297.

• Id. & Laleman, M.-C., Archeologische en historische visies op het ontstaan en de vroegste ontwikkeling van Gent in confrontatie, in Handelingen, blz.299-315.

• A. Wauters e.a., ed., Table chronologique des chartes et diplômes imprimés concernant l’histoire de la Belgique, 17dln., Brussel, 1866-1971.

• Wyffels, C., Voetnoot bij Urbs, Suburbium en Vetus Urbs, in Archief- en Bibliotheekwezen in België, XLIII (1971), blz. 289-293.

Appendix – Kaartengedeelte

In deze appendix zijn een aantal kaarten opgenomen van besproken nederzettingen, ter verduidelijking van de situeringen die besproken zijn in het corpus van deze thesis. In de meeste gevallen gaat het om kopieën van kaarten die door anderen werden opgesteld. De bronvermeldingen van deze kaarten geef ik hieronder.

1. Aire, uit B. Delmaire, Une ville artésienne et son terroir: Aire à la fin du XIIe siècle.

2. Antwerpen, uit T. Oost & R. Van Uytven, Een historisch-archeologisch overzicht van het vroegste Antwerpen.

3. Atrecht, (1) uit J. De Meulemeester, Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties, en (2) uit J.Lestocquoy, Les étappes du développement d’Arras.

4. Brugge, (1) uit W. Leisering, Putzger historischer Weltatlas, en (2) uit H.Van Werveke, De oudste burchten aan de Vlaamse en Zeeuwsche kust.

5. Brussel, naar J. Van Deventer, in C. Ruelens e.a., Atlas des villes de la Belgique au XVIe siècle.

6. Doornik, uit J. De Meulemeester, Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties.

7. Dowaai, naar J. Van Deventer, in C. Ruelens e.a., Atlas des villes de la Belgique au XVIe siècle.

8. Gent, (1) uit A. Verhulst, Les origines et l’histoire ancienne de Gand, en (2) uit J. De Meulemeester, Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties.

9. Luik, uit J.-L. Kupper, Archéologie et histoire: aux origines de la cité de Liège (VIIIe-XIe siècle).

10. St.-Omaars, uit J. De Meulemeester, Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties.

11. St.-Winoksbergen, uit J. De Meulemeester, Karolingische castra en stadsontwikkeling: enkele archeo-topografische suggesties.

12. Terwaan, naar een anonieme kaart uit 1560 in J. Van Buggenhout, Geschiedenis en vernietiging van de stad en bisdom Terwaan.

13. Valenciennes, naar H. Platelle, Du “domaine de Valentinus” au comté de Valenciennes (début du XIe siècle).