Aspecten van sociale mobiliteit binnen de 18de-eeuwse Aalsterse ambachtswereld. Een prosopografische benadering. (Sven De Schryver)

Schepenbanken bezaten quasi volledige rechtsmacht zowel op hoge, middelbare als lage justitie. Net zoals dat het geval was in bestuurlijke aangelegenheden werden minder belangrijke aspecten van zowel de civiele als criminele rechtspraak evenwel gedelegeerd aan lagere rechtsinstanties. Ook de verschillende corporatieve organisaties die elke stad rijk was, hadden eigen bevoegdheden inzake jurisdictie van hun leden. Vooral de smalle wetten [182] hadden een belangrijke competentie bij het reguleren van het economisch leven in de stad. Smalle wetten waren jaarlijks wisselende bestuurscolleges, aangesteld door de stadsmagistraat. Aan het hoofd van deze kleine tribunalen werden gezworenen aangesteld die de kleine geschillen onder ambachtsleden in naam van de burgemeester en schepenen mochten oplossen [183]. Toch bleven deze instellingen steeds onder toezicht van de stedelijke overheid. Conform met de costumiere wetgeving in Aalst waren de hiernavolgende smalle wetten de belangrijkste.

Ten eerste, de gezworenen van de Lakenhalle. De zes leden van deze instelling werden jaarlijks benoemd door de baljuw, burgemeester en schepenen en hadden het recht om uitspraak te doen in geschillen betreffende de zaken van de wolnijverheid.

Ten tweede, de wet der vrije schippers. Aan het hoofd ervan stonden twee dekens en twee gezworenen, eveneens jaarlijks benoemd, die in eerste aanleg uitspraak deden over alles wat de scheepvaart betrof.

Ten derde, de gezworenen van het Korenhuis. Zij moesten waken over de toepassing en eerbiediging van de plakkaten en ordonnanties die de graanhandel regelden.

Niet toevallig deden zich in deze sectoren dan ook de meeste handelsconflicten voor. Zoals vermeld hadden deze smalle wetten enkel macht om kleine geschillen op te lossen. Beroep aantekenen tegen vonnissen van de smalle wetten was mogelijk bij de burgemeester en schepenen. De andere vrije ambachten hadden eveneens gezworenen, maar deze vormden geen rechtscollege. “Binnen der voornoemde stede zyn in alle vrye neringhen oock ghezwoornen, die jaerlicx ghestelt ende vernieut worden, ende op tlast van huerliederen eedt, die zy doen ter presentie van schepenen in handen van den meyere, toesicht ende ooghemerck nemen dat de kueren (sic) ende statuten van elcx neeringhe behoorelyck onderhouden worden, callengierende de transgresseurs, ende die naer vuytwysen van haerlieder statuten doende by schepenen punieren” [184]. Diegenen die door de gezworenen betrapt werden op een overtreding van de statuten en het niet naleven van de keuren konden ze echter wel voor de schepenbank dagen en ze daar laten bestraffen.

De rechtsmacht van de smalle wetten heeft nog lange tijd tot ver in de 18^de eeuw bestaan. Zo maken de plakkaatboeken van Vlaanderen melding van een decreet uit 1778, waarin de bevoegdheid van de ambachten wordt bevestigd over diegenen die de statuten hebben overtreden, indien zij wonen “binnen de Brantpaelen deser Stede” [185].

In elk van de door ons besproken ambachten bestond het kernbestuur in de 18^de eeuw respectievelijk uit 1 deken, 2 gezworene meesters en 1 boekhouder. In de optiek van sociale mobiliteit waren de ambachtsbesturen onderhevig aan een efficiënt rotatiesysteem, waarbij de ambachtsbesturen jaarlijks vernieuwd dienden te worden. We citeren artikel 4 van de statuten van de blauwververs: “Dat bij heer ende weth sal gestelt worden eenen deken, twee geswoornen ende eenen bouckhouder die jaerlicx sullen vernieuwt worden mette smalle wetten deser stadt.” [186]. Op papier was de toegang tot het ambachtsbestuur alleszins democratisch georganiseerd. Normaliter zou het jaarlijks roteren van bestuursposten een gunstige impact moeten gehad hebben op de sociale mobiliteit. Of bestond er een kloof tussen theorie en praktijk? Hier een zicht op krijgen is één van onze hoofdbetrachtingen in dit hoofdstuk.

In de eerste plaats laat ons prosopografisch onderzoek toe het aandeel van ambachtsmeesters te bepalen die er effectief in slaagden tot het bestuur door te dringen. De resultaten zijn weliswaar uiteenlopend, toch hebben ze één ding gemeen: nergens – op één na – wordt de kaap van 1/3 van het totaal aantal meesters overschreden. Met een participatiegraad van 34, 1 % lijkt bij de bakkers de mobiliteit het grootst. J. Dambruyne heeft er terecht op gewezen dat een meester van een ambacht met weinig leden, veel meer kans maakt op een bestuursmandaat dan een meester in een numeriek groter ambacht. Theoretisch gezien zijn de grootste ambachten dus het meest oligarchisch [187]. Er bestaat m.a.w. een positief verband tussen de grootte van een ambacht en de aard ervan. Deze wiskundige logica lijkt ook in dit geval te kloppen. Tegenover de bakkers staan de numeriek hoger – meer dan 12 keer! – vertegenwoordigde winkeliers. Het bestuur van de winkeliers is tijdens de 18^de eeuw duidelijk in handen van de happy few, een duidelijk corporatieve bestuurselite. Wat de deelname van de meesters aan het bestuur betreft, staan procentueel gezien de blauwververs op gelijke voet met de kleermakers.

Tabel 26 – Absoluut en procentueel aantal meesters dat een bestuursmandaat heeft uitgeoefend

Ook elders in de Zuidelijke Nederlanden deed men gelijkaardige vaststellingen. In het 16^de-eeuwse Gent bedroeg de participatiegraad van de meerseniers aan het bestuur 9,9 %, en voor de kleermakers 13, 7 % [188]. In het 18^de-eeuwse bakkersambacht in Brugge kwam men aan een deelnamegraad in de orde van ruim 44 % [189].

Vervolgens kunnen we, naar analogie met de meesters, ook nagaan of er sprake is van familieconcentratie.

Tabel 27 – Absoluut en procentueel aandeel van het aantal families dat een bestuursmandaat (respectievelijk als deken, boekhouder of gezworene) heeft uitgeoefend

Met betrekking tot de bestuursfamilies stellen we vast dat deze tabel in feite een kopie is van de vorige tabel. Er voltrekt zich een duidelijke polarisatie wat de deken- en boekhouderszetels betreft. Het hoger percentage van de gezworene-families heeft te maken met het feit dat er jaarlijks 2 zetels vrijkwamen, tegenover elk 1 zetel bij de deken en de boekhouder. We merken hier ook op dat hoe meer families in een ambacht aanwezig waren, hoe geringer de deelname aan het bestuur was.

Tot dusver hebben we enkel zicht op de participatie van meesters aan het bestuur. Wanneer we nu de grote massa verlaten en we ons enkel focussen op de bestuursleden, kunnen we zowel de monopoliseringsgraad als de participatie-index binnen het bestuur becijferen. Dit zou ons in staat moeten stellen om te achterhalen of de respectieve ambachtsbesturen eerder een democratisch dan wel een oligarchisch karakter vertoonden.

We opteerden ervoor om, op basis van de prosopografie, de jaarlijkse persoonlijke bezetting van de vier bestuursfuncties in de vorm van een tabel op te nemen en dit voor elk ambacht. Op die manier worden onze nuchtere bevindingen meteen gelardeerd met waarheidsgetrouwe gegevens. Tevens zal dit beletten in het luchtledige te praten. De tabellen bieden ook enig houvast. In sommige gevallen konden we hiaten in het bestuur logisch opvullen [190].

Tevens krijgen we een indruk van de periode die verstreek alvorens een bestuurslid afzwaaide. Zo constateren we dat de meeste individuen een tweede mandaat uitoefenden. Sommige leden tarten alle verbeelding. We zien dekens en boekhouders die meer dan 20 jaar hun functie waarnamen in het bestuur en dit zowel bij de kleermakers, blauwververs als de winkeliers. Deken en boekhouder van de kleermakers Jan D’Haene en Frans Xavier Siron met respectievelijk 29 en 28 jaar en deken van de winkeliers Laurentius Van Den Hauwe met 28 jaar spannen hier duidelijk de kroon. Wat we tot nog toe formuleerden met betrekking tot de bakkers, wordt hier nog eens zwart op wit bevestigd. We constateren een duidelijke concentratietendens in het bestuur, maar lang niet zo sterk als bij de andere ambachten.

	DEKEN	GEZWORENE	GEZWORENE	BOEKHOUDER
1699	Breckpot Guillem	De Smet Jan	D'Hoir Jacobus	De Mayer Adrian
1700	Breckpot Guillem	De Smet Jan	D'Hoir Jacobus	De Mayer Adrian
1701	De Smet Jan fs. Daneel	De Smet Jan fs. Adrian	Cleynaert Adrian	Janssens Ferdinand
1702	De Smet Jan fs. Daneel	De Smet Jan fs. Adrian	Cleynaert Adrian	Janssens Ferdinand
1703	Canis Gillis	De Smet Jan fs. Daneel	Cleemput Adrian	De Mayer Adrian
1704	Canis Gillis	De Smet Jan fs. Daneel	Cleemput Adrian	De Mayer Adrian
1705
1706	D'Hoir Jacobus	De Smet Jan	Cleynaert Adrian	De Mayer Adrian
1707	D'Hoir Jacobus	De Smet Jan	Cleynaert Adrian	De Mayer Adrian
1708	D'Hoir Jacobus	De Smet Jan	Cleynaert Adrian	De Mayer Adrian
1709	D'Hoir Jacobus	Van Impe Jan	De Lieuwe Jan	Canis Gillis
1710	D'Hoir Jacobus	Van Impe Jan	De Lieuwe Jan	Canis Gillis
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717	Stroybant Jan	Kieckeman Peter	Govaert Judocus	Van Impe Hendrik
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726	Kieckeman Peter	Pivoy Hendrik	Speeckaert Lenaert	Stroybant Jan
1727
1728
1729	De Hert Bartholomeus	Cappelleman Guillem	De Gart Daneel	Stroybant Jan
1730
1731	Doys Jan	Cappelleman Guillem	Coets Engelbert	Stroybant Jan
1732	Doys Jan	Cappelleman Guillem	Coets Engelbert	Stroybant Jan
1733
1734	Cappelleman Guillem	Speeckaert Lenaert	Stroybant Jan	Vermeiren Peter
1735	Van Impe Hendrik
1736		D'Hoir Jan
1737
1738
1739
1740
1741
1742
1743
1744	Arents Judocus	Van Der Heyden Joan.	Van Der Biest Joannes	Vermeiren Peter
1745	Arents Judocus	Van Der Heyden Joan.	Van Der Biest Joannes
1746	Arents Judocus	Van Der Heyden Joan.	Van Der Biest Joannes	Vermeiren Jan Bapt
1747
1748
1749
1750	Van Der Biest Joannes	Siron Peter	Arents Jan Bapt	Vermeiren Jan Bapt
1751
1752
1753
1754	Boucle Jan	Flamand Michiel	D’Haene Jan	Vermeiren Jan Bapt
1755
1756
1757
1758
1759
1760	Boucle Jan	D’Haene Jan	Siron Frans Xavier	Vermeiren Jan Bapt
1761	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1762	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1763	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1764	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1765	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1766	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Goossens Cornelis	Siron Frans Xavier
1767	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Lixon Carlus	Siron Frans Xavier
1768	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Lixon Carlus	Siron Frans Xavier
1769	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Lixon Carlus	Siron Frans Xavier
1770	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Lixon Carlus	Siron Frans Xavier
1771	D’Haene Jan	Van Hole Peter Joseph	Lixon Carlus	Siron Frans Xavier
1772	D’Haene Jan			Siron Frans Xavier
1773	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1774	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1775	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1776	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1777	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1778	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1779	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1780	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1781	D’Haene Jan	Cayman Jacobus	Verlinden Judocus	Siron Frans Xavier
1782	D’Haene Jan			Siron Frans Xavier
1783	D’Haene Jan	Verlinden Judocus	De Gendt Frans	Siron Frans Xavier
1784	D’Haene Jan			Siron Frans Xavier
1785	D’Haene Jan	De Gendt Frans	Van Der Poorten Hend.	Siron Frans Xavier
1786	D’Haene Jan	De Gendt Frans	Van Der Poorten Hend.	Siron Frans Xavier
1787	D’Haene Jan	De Gendt Frans	Van Der Poorten Hend.	Siron Frans Xavier
1788	D’Haene Jan	De Gendt Frans	Van Der Poorten Hend.	Siron Frans Xavier
1789	D’Haene Jan	De Gendt Frans	Van Der Poorten Hend.	weduwe Siron F. X.
1790
1791	De Gendt Frans	De Coster Jan Bapt	Wit Joannes	Maurus Jacobus
1792
1793
1794
1795

Tabel 29 – Gemiddeld aantal mandaten per meester en familie + participatie-index van de meesters in het ambachtsbestuur, 1699-1791

	DEKEN	GEZWORENE	GEZWORENE	BOEKHOUDER
1725
1726
1727
1728
1729	Van Nieuwenhove A.	Van Schuylenbergh P.	Daens Lieven	De Bolle (N.)
1730
1731	Verhulst Peter	De Neve Peter	Van Droogenbroek P.	Leemans Joannes
1732	Verhulst Peter	De Neve Peter	Van Droogenbroek P.	Leemans Joannes
1733
1734	Van Schuylenbergh P.	Leemans Joannes	Van Belle Balthasar	Remees Guillem
1735
1736
1737
1738
1739
1740
1741	Leemans Joannes	Van Droogenbroek P.	Van Belle Balthasar	Remees Guillem
1742
1743
1744	Van Droogenbroek P.	Maes Jacobus Bernard	Van Den Bossche Luc	Remees Guillem
1745
1746	Van Droogenbroek P.			Remees Guillem
1747	Van Droogenbroek P.			Remees Guillem
1748
1749
1750	Breckpot Peter	Richaert Frans	De Bie Judocus	Maes Jacobus Bernard
1751	Breckpot Peter	Richaert Frans	De Bie Judocus	Maes Jacobus Bernard
1752
1753
1754	Verhulst Sebastian	Franssens Peter	Vermeiren Joannes	Leemans Joannes
1755	Verhulst Sebastian	Franssens Peter	Vermeiren Joannes	Leemans Joannes
1756	Verhulst Sebastian	Franssens Peter	Vermeiren Joannes	Leemans Joannes
1757
1758
1759
1760
1761	Franssens Peter	Richaert Frans	Bultinck Ludo	Leemans Joannes
1762				Batkin Frans
1763				Batkin Frans
1764	Franssens Peter	Richaert Frans	Bultinck Ludo	Van Der Poorten Cath.
1765
1766	Franssens Peter	Richaert Frans	Bultinck Ludo	De Clerck Alexander
1767
1768
1769	De Clerck Alexander	De Coster Jan Bapt	Kieckens Joannes	Stevens Joannes
1770
1771
1772
1773	Collier Daneel Emanuel	Speliers Joseph	Van Der Haeghen Frans	Stevens Joannes
1774
1775	Collier Daneel Emanuel	Speliers Joseph	Luycx Judocus	Van Der Haeghen Frans
1776
1777
1778
1779
1780	De Buysscher Frans	Speliers Joseph	Luycx Judocus	Van Der Haeghen Frans
1781
1782
1783	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph	Luycx Judocus	De Buysscher Frans
1784	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph
1785	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph		Podevijn Petrus
1786	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph
1787	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph	De Clerck Bernardus	Podevijn Petrus
1788
1789
1790	Van Der Haeghen Frans	Speliers Joseph	De Clerck Bernardus	Podevijn Petrus
1791	Van Der Haeghen Frans	De Clerck Carolus	Moreels Joseph	Verschueren Rochus
1792
1793
1794
1795

Tabel 31 – Gemiddeld aantal mandaten per meester en familie + participatie-index van de meesters in het ambachtsbestuur, 1729-1791

	DEKEN	GEZWORENE	GEZWORENE	BOEKHOUDER
1699
1700
1701
1702
1703
1704	Callebout Andries	Van Hecke Jan	Van Den Brande Luc	De Smet Frans
1705
1706
1707
1708
1709
1710	De Smet Frans	Luycx Hendrik	Van De Velde Romijn	De Vadder Guillem
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717	Callebout Frans	Van Den Bossche Jan	De Vadder Guillem	Van Hecke Jan
1718
1719	Callebout Frans	Van Den Bossche Jan	De Vadder Guillem
1720	Callebout Frans	Van Den Bossche Jan	Cleemput Philip	Van Hecke Jan
1721
1722		Callebout Frans	Cleemput Philip	Van Hecke Jan
1723
1724	Callebout Frans	Van Den Bossche Jan	Cleemput Philip	De Buyst Jacobus
1725	Callebout Frans	Van Den Bossche Jan	Cleemput Philip	De Buyst Jacobus
1726	Callebout Frans	De Vadder Hieronimus	Luycx Jooris	Cleemput Philip
1727	Callebout Frans	De Vadder Guillem	Luycx Jooris	Cleemput Philip
1728
1729	De Vadder Hieronimus	Callebout Frans	Luycx Hendrick	Cleemput Philip
1730
1731	Van Den Bossche Jan	Van De Velde Romijn	Roose Jacobus	Cleemput Philip
1732	Van Den Bossche Jan	Van De Velde Romijn	Roose Jacobus	Cleemput Philip
1733
1734	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1735	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1736	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1737	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1738	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1739	Callebout Frans	Luycx Adriaen	Van De Velde Romijn	Cleemput Philip
1740	Callebout Frans	Van De Velde Romijn	De Brul Jacobus	Cleemput Philip
1741	Callebout Frans	Van De Velde Romijn	De Brul Jacobus	Cleemput Philip
1742	Callebout Frans	Van De Velde Romijn	De Brul Jacobus	Cleemput Philip
1743	Callebout Frans	Van De Velde Romijn	De Brul Jacobus	Cleemput Philip
1744	De Vadder Guillem	Van De Velde Romijn	Trockaer Louis	Roose Benedictus
1745	De Vadder Guillem	Van De Velde Romijn	Trockaer Louis	Roose Benedictus
1746	De Vadder Guillem	Van De Velde Romijn	Trockaer Louis	Roose Benedictus
1747	De Vadder Guillem	Van De Velde Romijn	Trockaer Louis	Roose Benedictus
1748	De Vadder Guillem	Van De Velde Romijn	Trockaer Louis	Roose Benedictus
1749
1750	De Smet Rijnier	Siron Philip	Roose (N.)	Van Den Bossche E.
1751
1752	De Clerck Guillem	Roose Judocus	Siron Philip	Van Den Bossche E.
1753	De Clerck Guillem	Roose Judocus	Siron Philip	Van Den Bossche E.
1754	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Stevens Constantijn
1755	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Stevens Constantijn
1756
1757
1758
1759	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1760	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1761	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1762	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1763	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1764	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1765	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1766	Trockaer Louis	Roose Benedictus	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1767	Roose Benedictus	Van Den Bossche E.	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1768
1769
1770
1771
1772
1773
1774
1775	Van Den Berghe Frans	Luycx Frans	Siron Philip	Van Der Snickt Peter
1776
1777
1778
1779
1780
1781	Siron Philip	De Vuyst Romanus	Luycx Frans	Van Der Snickt Peter
1782
1783
1784
1785		De Vuyst Romanus	Luycx Frans
1786
1787				Cornelissens Joannes A.
1788
1789				Cornelissens Joannes A.
1790				Cornelissens Joannes A.
1791	Cornelissens Joannes A.	Luycx Frans	Daens Petrus	Arents Henricus
1792
1793				Arents Henricus
1794
1795

Tabel 33 – Gemiddeld aantal mandaten per meester en familie + participatie-index van de meesters in het ambachtsbestuur, 1704-1793

	DEKEN	GEZWORENE	GEZWORENE	BOEKHOUDER
1699	Perdaens Gerard	De Smet Jacobus	Brouckaert Guillem	De Lannoy Charles P.
1700	Perdaens Gerard	De Smet Jacobus	Brouckaert Guillem	De Lannoy Charles P.
1701	De Blieck Peter	Perdaens Gerard	De la Croie Peter	Govaert Peter
1702	De Blieck Peter	Perdaens Gerard	De la Croie Peter	Govaert Peter
1703	Arents Jan	De Smet Frans	Du Lieu Jean Michiel	Bayens Thomas
1704	Arents Jan	De Smet Frans	Du Lieu Jean Michiel	Bayens Thomas
1705
1706	Perdaens Gerard	Luycx Hendrik	De Brau Philip	Van Loo Martinus
1707	Perdaens Gerard	Luycx Hendrik	De Brau Philip	Van Loo Martinus
1708	Perdaens Gerard	Luycx Hendrik	De Brau Philip	Van Loo Martinus
1709	Van Den Broeke Frans	Haerens Jan	Bayens Engel	Perdaens Gerard
1710	Van Den Broeke Frans	Haerens Jan	Bayens Engel	Perdaens Gerard
1711
1712
1713
1714
1715
1716
1717	Canis Frans	Stevens Hieronimus	Du Lieu Jean Michiel	Perdaens Gerard
1718
1719
1720
1721
1722
1723
1724
1725
1726	De Rijck Martinus	De Greve Lenaert	Van De Velde Romijn	De Noose Peter
1727
1728
1729	Stevens Hieronimus	Gijssels Gerard	Latour (N.)	De Hert Bapt.
1730
1731	De Noose Peter	Col Jan	De Greve Lenaert	Arents Jan Bapt
1732	De Noose Peter	Col Jan	De Greve Lenaert	Arents Jan Bapt
1733
1734	Stevens Hieronimus	Van Doorselaer C.	Heuse Michiel	Hofmans Egidius Frans
1735	Stevens Hieronimus	Van Doorselaer C.	Heuse Michiel	Hofmans Egidius Frans
1736	Stevens Hieronimus	Van Doorselaer C.	Heuse Michiel	Hofmans Egidius Frans
1737	Stevens Hieronimus	Van Doorselaer C.	Heuse Michiel	Hofmans Egidius Frans
1738	Stevens Hieronimus	Van Doorselaer C.	Heuse Michiel	Hofmans Egidius Frans
1739	Stevens Hieronimus			Hofmans Egidius Frans
1740	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1741	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1742	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1743	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1744	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1745	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1746	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1747	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1748	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1749	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1750	Stevens Hieronimus	Heuse Michiel	Col Jan	Hofmans Egidius Frans
1751				Hofmans Egidius Frans
1752	Heuse Michiel	Col Jan	Van Den Bossche E.	Hofmans Egidius Frans
1753				Hofmans Egidius Frans
1754	Van Der Haeghen A.	Clercx Petrus	Van Den Hauwe Laur.	Hofmans Egidius Frans
1755				Hofmans Egidius Frans
1756	Van Der Haeghen A.	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Hofmans Egidius Frans
1757	Van Der Haeghen A.	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Hofmans Egidius Frans
1758
1759	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Heuse Michiel	Van Der Haeghen A.
1760	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus		Van Der Haeghen A.
1761	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1762	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1763	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1764	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1765	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1766
1767
1768
1769	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1770	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1771	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1772	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1773	Van Den Hauwe Laur.	Clercx Petrus	Stevens Jan Bapt	Van Der Haeghen A.
1774	Van Den Hauwe Laur.
1775	Van Den Hauwe Laur.	Stevens Emanuel	Kieckens Joannes	Schoonjans Emanuel
1776	Van Den Hauwe Laur.			Schoonjans Emanuel
1777	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1778	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1779	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1780	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1781	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1782	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1783	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1784	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1785	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1786	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1787	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1788	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1789	Van Den Hauwe Laur.	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1790	De Vos Dominicus	Kieckens Joannes	De Coster Jan Bapt	Schoonjans Emanuel
1791	De Vos Dominicus	De Coster Jan Bapt	Cambeen Leonard	Van Der Maelen Peter
1792	De Vos Dominicus
1793	De Vos Dominicus	Cambeen Leonard	De Hert Jan Bapt	Van Der Maelen Peter
1794
1795

Tabel 35 – Gemiddeld aantal mandaten per meester en familie + participatie-index van de meesters in het ambachtsbestuur, 1699-1793

Tabel 36 – Synthese: gemiddeld aantal mandaten per meester en familie + participatie-index van de meesters in het ambachtsbestuur

Zoals af te lezen is uit tabel 36 lag het gemiddeld aantal mandaten per bestuurslid relatief hoog (boven de 4 mandaten met uitschieters tot 6,1). Enkel de bakkers met een gemiddelde van 2,9 lijken sneller van zetel te wisselen. Het bakkersbestuur kende m.a.w. een hoger mutatieritme, terwijl bij de overige ambachten de zetels min of meer geconsolideerd waren. Het gemiddeld aantal bestuursfuncties per familie geeft een analoog beeld. Een blauwverversfamilie (8,4) en een winkeliersfamilie (6,7) oefenden ruim dubbel zoveel mandaten uit als een bakkersfamilie. Met een gemiddelde van 5,4 mandaten lag het aantal mandaten per kleermakersfamilie ook redelijk hoog. Toch lijkt de beroepscontinuïteit het hoogst bij de blauwververs.

Hadden de besturen nu een oligarchisch of eerder een democratisch karakter? De participatie-index moet ons het antwoord geven. Dit cijfer is een belangrijke indicator voor de mate waarin meesters een mandaat invulden, rekening houdend met wat theoretisch maximaal mogelijk is. Het percentage varieert tussen ca. 16 en 34. Een functie in het mandaat is duidelijk slechts voor weinigen weggelegd. Er is zelfs sprake van een duidelijke monopolisering bij de kleermakers, blauwververs en winkeliers. Het percentage ligt ook laag bij de bakkers, maar ligt toch ietwat te hoog om werkelijk van een uitgesproken monopolie te spreken. Het bakkersambacht komt alleszins als het minst oligarchische naar voren.

Voor zover wij weten is de participatie-index in ambachtsbesturen nog maar zelden berekend geweest. We vonden enkel cijfers voor enkele 16^de-eeuwse Gentse ambachten (door J. Dambruyne) en voor de kleermakers te Brussel en Brugge (door H. Deceulaer). De participatie-index van 21,7 van de kleermakers lijkt op het eerste gezicht sterk aan te leunen bij die in de grootsteden. In de periode 1732-1779 was de participatie-index bij de Gentse kleermakers 28,5 %. In Brussel bedroeg dit cijfer voor hetzelfde ambacht 20,7 % [192].

In een volgende stap kunnen we onze resultaten nuanceren door de 18^de eeuw op te splitsen in twee helften. Op die manier kunnen we achterhalen of de vastgestelde oligarchie-vorming eerder versterkt dan wel afgezwakt wordt.

Tabel 37 – Participatie-index in de 1^ste en in de 2^de helft van de 18^de eeuw

Er lijkt een duidelijk verband te bestaan tussen een stijgend aantal mandaten per meester en een lagere participatie-index. Dit is logisch: een bestuurslid eist meer functies op, waardoor het aantal beschikbare zetels inkrimpt. We zien ook dat de kleermakers, de blauwververs en de winkeliers in de eerste helft van de 18^de eeuw gemiddeld meer meesters inschakelden in het bestuur dan in de tweede helft. In de tweede helft van de 18^de eeuw kenden de bestuursfuncties een grotere continuïteit. Oligarchievorming in het bestuur wordt zodoende enorm reëel en zelfs heel sterk aan de vooravond van de afschaffing. Enkel de blauwververs lijken in de tweede helft de koordjes in het bestuur minder strak aan te spannen, vergeleken met de periode na hun oprichting in 1704. Toch kunnen we ondanks deze bescheiden verruimingsoperatie in het ambacht niet onmiddellijk spreken van een tendens tot democratisering. Het bestuur bleef hoe dan ook sterk oligarchisch gekleurd. Terloops even meegeven dat de oligarchievorming tevens weerspiegeld wordt in de vernieuwingen van de smalle wetten. Wanneer we er de stedelijke registers op naslaan, stellen we vast dat tijdens de eerste helft van de 18^de eeuw de smalle wetten tenminste 12 keer vernieuwd werden, terwijl in de tweede helft het aantal vernieuwingen maximum 4 bedroeg.

Als tussentijdse balans kunnen we stellen dat machtsconcentratie op bestuurlijk vlak zowel door de meesters als door de families een feit was. Een functie bekleden in het ambachtsbestuur was sowieso slechts weggelegd voor een minoriteit. Daar komt nog bij dat de mandaten zelf een geconsolideerd bestaan leidden. Minder rotatie betekent immers ook minder mobiliteit. Enkel de bakkers lijken zowat het midden te zoeken tussen strenge en gematigde oligarchie. Dit mag o.m. blijken uit de hogere participatiegraad en de lagere frequentie van het gemiddeld aantal mandaten per meester.

Hoelang deed een meester erover om een zetel in het ambachtsbestuur te verwerven? We geven hierna een overzicht van de wachttijd per ambacht. Aan elke tabel koppelden we meteen het sociaal statuut van de bestuursleden. Aan de hand van twee synthesetabellen, waarin we onze resultaten in een onderling comparatief kader zetten, trachten we enkele patronen bloot te leggen. Het heeft immers weinig zin deze gegevens als geïsoleerde fenomenen te beschouwen.

Tabel 38 – Wachttijden tussen het behalen van de meesterstitel en het eerste mandaat in het bestuur bij de kleermakers

Grafiek 24 – Origine van personen die hun eerste mandaat in het bestuur uitoefenen bij de kleermakers

Tabel 39 – Wachttijd tussen het behalen van de meesterstitel en het eerste mandaat in het bestuur bij de bakkers

Grafiek 25 – Origine van personen die hun eerste mandaat in het bestuur uitoefenen bij de bakkers

Tabel 40 – Wachttijd tussen het behalen van de meesterstitel en het eerste mandaat in het bestuur bij de blauwververs

Voor een goede gang van zaken vermelden we dat we voor de blauwververs de gezworenen “van het eerste uur” – zeg maar de pioniers – niet opnamen in de tabellen. We vermeldden dat het ambacht der blauwververs en garentwijnders opgericht werd in het jaar 1704. De aangestelde gezworenen van dat jaar en diegenen die binnen de 10 jaar na de oprichting een bestuursmandaat uitoefenden, werden geëlimineerd teneinde de wachttijd te vrijwaren van een mogelijke onderschatting. Het zou m.a.w. zinloos zijn om hier de eerste generatie van meesters, die a.h.w. de oprichting van het ambacht meemaakten en die slechts enkele maanden moesten wachten om een functie waar te nemen in het bestuur, mee te rekenen.

Grafiek 26 – Origine van personen die hun eerste mandaat in het bestuur uitoefenen bij de blauwververs

Tabel 41 – Wachttijd tussen het behalen van de meesterstitel en het eerste mandaat in het bestuur bij de winkeliers

Grafiek 27 – Origine van personen die hun eerste mandaat in het bestuur uitoefenen bij de winkeliers

Tabel 42 – Synthese: aantal jaren tussen het behalen van de meesterstitel en het eerste mandaat in bestuur in de diverse ambachten

De kortste wachttijd vinden we terug bij de bakkers. Desondanks lijkt dit nog relatief hoog, zeker wanneer we een kijkje nemen bij de Brugse bakkers waar de gemiddelde wachttijd voor de meesterszonen en voor de niet-meesterszonen respectievelijk 7,9 en 9 jaar bedroeg [193]. De langste wachttijden voor de blauwververs lijken eens te meer de andere cijfers ervan te bevestigen. Zo is het niet toevallig dat de blauwververs met de langste wachttijd (20,4 jaar) tevens de laagste participatie-index kende (16,3 %) en het hoogste gemiddeld aantal mandaten per meester (6,1) en per familie (8,4). De bakkers daarentegen met de kortste wachttijd (12,3 jaar), kende de hoogste participatie-index (34,7 %) alsook een lage frequentie van de mandaten per meester (2,9). In deze optiek komt het bakkersambacht als het meest “mobiele” naar voren. Lange wachttijden bij het blauwverversambacht leiden al gauw tot immobilisme en conservatisme.

Het is interessant om na te gaan hoe oud een gemiddeld bestuurslid was bij zijn eerste mandaat. Een eenvoudige optelsom (leeftijd leerjongen + wachttijd tussen leerlingschap en behalen meesterstitel + wachttijd behalen meestertitel en eerste mandaat) laat ons toe enkele vaststellingen te formuleren. We hebben evenwel geen informatie omtrent de leeftijd van een doorsnee leerjongen. Teneinde deze lacune weg te werken, gaan we te rade

bij de vakliteratuur. J. Dambruyne stelde vast dat de vereiste minimumleeftijd van de leerjongens bij de Gentse metselaars in de 16^de eeuw schommelde tussen de 12 en de 15 jaar [194]. De gemiddelde leeftijd van de wijnlossers (meesterszonen) in het Brugse schoenmakers varieerde tussen de 17 en 26 jaar [195]. S. L. Kaplan weet ons te vertellen dat de gemiddelde leeftijd van een Parijse bakker in opleiding in de 18^de eeuw ca. 20 jaar bedroeg (tegenover een gemiddelde leeftijd van ca. 16 jaar in de 17^de eeuw). De jongste leerling was 14 jaar, de oudste zelfs 34 jaar [196]. De gemiddelde leeftijd van arme kinderen die in Brugge bij ambachtsmeesters werden uitbesteed was 14 jaar, ditzelfde gemiddelde haalden de kleermakersleerlingen [197]. S. Cerutti berekende voor de kleermakers in Turijn dat slechts ca. 40 % van de kinderen tussen 10 en 14 jaar oud nog bij hun familie leefden. Voor de leeftijdsklassen tussen 15 en 19 jaar bedroeg dit aantal nog 24 % en voor kinderen van 20 jaar en ouder ca. 11 % [198]. We mogen dus aannemen dat het gros (60 %) van de Turijnse leerling-kleermakers tussen de leeftijd van 10 tot 14 jaar in opleiding gingen. De enige bronverwijzing vonden we terug bij de winkeliers, waar de minimumleeftijd voor het behalen van de meesterstitel 15 jaar bedroeg [199]. Voor de leeftijd van een leerling die in dienst trad bij zijn leermeester namen we de grootste gemene deler van de gegevens uit voorgaande bloemlezing. We aanvaarden – hoewel sterk approximatief – een standaardleeftijd die ergens schommelt rond de 15 jaar.

Aldus leverde de berekening van de gemiddelde leeftijd van een meester tijdens zijn eerste mandaat de volgende resultaten op:

De resultaten zijn enigszins verrassend. Vooral omtrent de bestuursleden bij de kleermakers en de blauwververs kunnen we gewagen van een vorm van vergrijzing. Ervaring was duidelijk troef. Uiterst zelden slaagde iemand erin om onmiddellijk door te stoten tot het ambachtsbestuur. Anciënniteit was zonder meer een vereiste om een ambt in de wacht te slepen. Toch waren er zeker uitzonderingen op de regel. Zoals bleek uit tabel 42 (cf. supra) vonden we 1 blauwverver en 3 winkeliers die binnen de 5 jaar na hun vrijwording een plaats wisten op te eisen in het bestuur [200]. Evenwel troffen we leden aan die tot 30 jaar na hun eerste mandaat een functie invulden in het bestuur. Er ontstond een soort lobby van grote ondernemers binnen het ambachtsbestuur. Beleidsvoerders van 60 jaar of meer zullen zeker geen unicum geweest zijn. Klinkt het aannemelijk dat een aldus gecreëerde generatiekloof tussen de anciens in het bestuur en haar leden tot wrijvingen leidde? [201] Op die manier kunnen we ons een beeld voorstellen, waarbij de bestuursleden zich a.h.w. profileerden als iconen of boegbeelden van het ambacht, terwijl de meesters veeleer een figurantenrol toebedeeld kregen. Dat deze “eminences grises” of het zogenaamde sanior pars effectief een oligarchie in de eed vormden, hebben we inmiddels weten te achterhalen. Net zoals we de wachttijden in een synthesetabel plaatsten, zullen we hierna ook de sociale status aan een comparatief onderzoek onderwerpen.

Tabel 43 – Synthese: percentages van de sociale status in de diverse ambachten

Hernemend wat we inzake herediteit in het blauwverversambacht aanhaalden, bevestigen we hierbij. De gegevens van de blauwververs lijken een constante: onder de meesters bedroeg het aandeel van de vreemdelingen slechts 9 %; in het bestuur treffen we zelfs geen enkele vreemdeling meer aan. Geen enkele buitenstaander kon zich opwerken tot bestuurslid. Bovendien kent dit ambacht het hoogste aandeel van de meesterszonen, hoewel het percentage van 33 % nog steeds laag ligt. Alleszins liet het blauwverversambacht het minst nieuw bloed toe. Dit is enigszins verwonderlijk, wanneer we kijken naar het entreegeld. We constateerden immers dat de blauwververs-meesterszonen – vergeleken met de meesterszonen bij de kleermakers en de bakkers – het hoogste inkomgeld moesten betalen (cf. supra). Zowel onder meesters als onder de bestuursleden lijkt de erfelijkheid in dit ambacht het sterkst tot uiting te komen. De zonen blijven echter hoe dan ook in de ruime minderheid, ook wat de bestuursmandaten betreft.

Bij de blauwververs troffen we tevens 5 leerlingen aan die afkomstig waren uit Brussel [202]. Het feit dat geen enkele van deze personen opklom tot meester – laat staan een mandaat uitoefende – laat ons toe te stellen dat de blauwververs zich profileerden tot het meest xenofobe ambacht, waarin de herediteit een niet onbelangrijke rol speelde. Lijnrecht hiertegenover staat het bakkersambacht waarin de bestuursfuncties voor de helft door buitenstaanders ingevuld werden. Het aantal vreemdelingen bij de bakkers lijkt overigens een constante, bekeken op de twee niveaus (meesters en bestuursleden). Ook onder de meesters kende het bakkersambacht – net zoals de winkeliers – het hoogste percentage aan buitenstaanders.

Wat verder in het oog springt bij tabel 43, is het hoog percentage van de inwoners onder de meesters. Het ligt duidelijk het hoogst bij de kleermakers en de winkeliers. Ook wat het ambachtsbestuur betreft, lijken de cijfers van de kleermakers, blauwververs en de winkeliers sterk bij elkaar aan te leunen. Het aantal “inwoner-bakkers” ligt het laagst, maar dit wordt veroorzaakt – zoals gezegd – door de grote aanwezigheid van buitenstaanders.

Wanneer we deze vaststellingen koppelen aan gegevens die eerder aan het licht kwamen, kunnen we enkele hypothesen formuleren. We behandelden reeds de telling van 1738. We constateerden dat het bakkersambacht voor ca. 54 % geconcentreerd was in Aalst. De blauwververs waren zelfs voor ruim 84 % gevestigd in Aalst (cf. supra: hoofdstuk 2, tabel 4). Klinkt het aannemelijk dat de kans op migratie groter is bij de bakkers dan bijvoorbeeld bij de blauwververs? In feite is dit logisch: als er buiten Aalst meer bakkers dan blauwververs zijn, is het potentieel aan buitenstaanders sowieso groter. De cijfers lijken dit alleszins te bevestigen. We herinneren eraan dat de helft van de bestuursleden in het bakkersambacht vreemdelingen waren. We kunnen dus stellen dat de regionale verspreiding van een ambacht op die manier enigszins weerspiegeld wordt in de sociale origine van haar leden. Uiteraard mag men zich niet op deze ene factor vastpinnen bij de verklaring van migratoire bewegingen in het ambachtswezen. Toch ondervonden wij dat deze denkpiste tot dusver sterk onderbelicht bleef.

De slotsom is duidelijk. De blauwververs zijn het meest gesloten, zeker wat het ambachtsbestuur betreft. Op vlak van het meesterschap was het ambacht evenwel nooit volledig ontoegankelijk voor buitenstaanders. Het is overigens het ambacht met grootste beroeps- en generatiecontinuïteit. In dit kader lijken de blauwververs het enige ambacht waar er tevens een parallel verloop geconstateerd werd tussen de sociale status en de vastgestelde gradaties in het intredegeld. De bakkers lijken dan weer een relatief open ambacht, zeker wat de bestuursfuncties aangaat. De verhouding inwoners-buitenstaanders was fifty-fifty. De impact van de meesterszonen in het bakkersbestuur was nihil. De intredegelden lijken hier hun effect totaal te missen. De impact van de inwoners lijkt dan weer het grootst bij de winkeliers en de kleermakers. Dit heeft o.m. te maken met het feit dat de winkeliers geen discriminerende houding aannemen m.b.t. het intredegeld. Door deze nivellering konden de meesterszonen nu eens niet genieten van een voorkeursbehandeling. De grote aanwezigheid van inwoners kan o.i. ook verklaard worden door de honkvastheid van de kleermakers. Ze produceerden immers in hoofdzaak voor de lokale markt.

We willen evenwel niet de indruk wekken krampachtig op zoek te gaan naar argumenten om toch maar een link te vinden met de alom in vraag gestelde ambachtserfelijkheid. Integendeel, we kunnen met een gerust gemoed zeggen dat de erfelijkheid in wat de door ons besproken ambachten betreft, geen grote rol van betekenis heeft gespeeld, hetgeen uiteraard repercussies heeft op de sociale mobiliteit. We spreken hier immers in de voorwaardelijke wijs: gesteld dat er van erfelijkheid kan gesproken worden, in welk ambacht komt dat dan het sterkst tot uiting?

De cijfers hebben het voordeel dat ze een sterk houvast bieden. Toch moeten deze droge mathematische vaststellingen genuanceerd worden, in die zin dat cijfermatige gegevens steeds een veelheid aan situaties en interacties verbergen. Ook schijnbaar uniforme begrippen als deken, meester en leerjongen kunnen een veelheid aan sociale realiteiten verhullen. Kwantitatieve analyses blijven hachelijke ondernemingen, zeker als er interpolaties aan te pas komen. Tijdens ons onderzoek hielden we er meermaals een wrang gevoel aan over dat we in feite de ambachtsleden degradeerden tot robots die in één of ander aritmetisch kader geplaatst werden. Toch kunnen we er niet omheen dat het kwantificeren ons belangrijke indicaties aanreikte.

Sociale mobiliteit heeft zonder twijfel te maken met aspecten als aspiraties en lotsverbetering. Dit wil zeggen, leerjongens worden knecht en knechten pogen meester te worden. Meesters op hun beurt doen verwoede pogingen om hun sociale positie te verbeteren door bijvoorbeeld een zetel in het ambachtsbestuur te ambiëren. Deze elementen van doorstroming hebben we uitvoerig trachten te behandelen in de voorgaande hoofdstukken. Rest ons nu nog het terrein van het aanzien en het bezitsniveau of de welstand van de ambachtsleden in Aalst te verkennen.

Dat aanzien werkelijk leefde onder ambachten, mag blijken uit dit voorbeeld. In 1484 ontstond er tussen de Londense kleermakers en huidenkopers een twist over hun plaats in de jaarlijkse optocht van de burgemeester. Er werd beslist dat ze ieder jaar hun zesde en zevende plaats met elkaar moesten ruilen [203]. Ook te Aalst werd een jaarlijkse ommegang georganiseerd waarbij elk ambacht een plaats toegewezen kreeg. Deze evenementen weerspiegelden de eigentijdse plaatselijke economie. In de 16^de eeuw hadden de bakkers zelfs de eerste plaats, de kleermakers zaten halverwege, terwijl de winkeliers achteraan bengelden. Blijkbaar stonden de bakkers hoog aangeschreven op de beroepsprestigeladder. De bestuursleden van de ambachten kregen verder elk een hoed en een paar handschoenen. Bij elke processie-ommegang zouden “de beyaerders ende den tarders van clocken …luyden ende beyaerden” op het Aalsters belfort [204]. Over processies in de 18^de eeuw hebben wij geen weet.

In een poging om de ambachtsleden op de een of andere manier maatschappelijk te positioneren en op die manier zicht te krijgen op hun bezitsstructuur zouden we een beroep kunnen doen op de staten van goed. Bij gebrek aan materiaal uit de staten van goed die ons eventueel een beeld zouden kunnen geven van de financiële toestand en de sociale achtergrond van enkele ambachtsleden, hebben we moeten afzien van deze denkpiste. Wel konden de artikels van L. De Rijck enig soelaas brengen.

Op een totaal van ca. 2700 namen konden we van amper 15 gevallen de overlijdensdatum onmiddellijk achterhalen. Deze groep van 15 individuen werd nog eens zwaar uitgedund, aangezien we uiteindelijk slechts 3 personen effectief terugvonden in de boedelbeschrijvingen in de staten van goed. Het beeld inzake status en rijkdom was dus quasi nihil. Teneinde deze hinderpaal enigszins te omzeilen en om deze poging toch enige luister bij te zetten maakten we dankbaar gebruik van de door L. De Rijck uitgegeven lijsten van Aalstenaars i.v.m. de contributie van 1795. We zijn er ons bewust van dat dit beeld nog steeds ontoereikend, verre van representatief en zeker voor verbetering vatbaar is. Het betreft immers een momentopname van het bezitsniveau van de meest gegoede Aalstenaars en dit bovendien op een ogenblik dat het ambachtswezen zijn zwanenzang zong. In hoeverre ambachtslieden in staat waren om tijdens hun levenscyclus hun financiële positie langzaam te verbeteren – zoals we hun sociale positie en hun carrièrevorming behandelden in de vorige hoofdstukken – konden we evenwel niet onderzoeken.

L. De Rijck stelde een inventaris op waarop de voornaamste gegoede burgers uit Aalst voorkomen. Het onroerend bezit werd toen niet geschat, zodat de informatie een voorlopig karakter vertoont. Als uitgangspunt diende de oorlogsschatting die door de Franse militaire overheid aan de pas veroverde Belgische provincies werd opgelegd. Het Land van Aalst en de stad Ninove werden getaxeerd tot 4 miljoen livres. Enkel de adel, de geestelijkheid, grootgrondbezitters en bijzonder kapitaalkrachtige burgers kwamen, samen met enkele burgerlijke instellingen, in aanmerking voor deze buitengewone belasting. Het Aalsters gemeentebestuur moest zelf instaan voor de inning. De betrokken partijen toonden zich weinig gehaast, te meer daar er een anti-republikeinse atmosfeer hing rond het Aalsters stadbestuur. Men toonde zich beducht voor fiscale maatregelen. De lijst der contribuanten zou immers duidelijk de kapitaalkrachtige burgers aanwijzen. In de Oostenrijkse periode wist men dit “stigma” te omzeilen, aangezien de financiële behoeften van de overheid voor een groot deel gedekt werden door de indirecte belastingen en leningen. De kapitaalkrachtigen stonden dan ook vaak niet formeel als dusdanig bekend. Hierin kwam nu verandering. De oorlogsschatting ging immers veeleer gepaard met directe belastingen. Uitsluitend bijzonder solvabele personen kwamen in aanmerking. De betaling moest snel gebeuren om de stad voor zware sancties te behoeden. O.m. de kostelijke huisvesting van Franse militairen viel hieronder. De Aalsterse gegoede burgerij vertegenwoordigde slechts een geringe fractie van de stedelijke bevolking. Het percentage reikt niet boven de 3,5 %, wat wijst op een duidelijke concentratie in de bezitsvorming [205].

Dit gezegd zijnde kunnen we ons de vraag stellen of we in die bezittende klasse eventueel ook ambachtsleden kunnen terugvinden. En zo ja, kunnen we ons dan een beeld vormen van het kapitaal dat de desbetreffende personen in bezit hadden? Het is een algemeen gegeven dat dekens doorgaans gerekruteerd werden onder de meest kapitaalkrachtige leden. Ze werden immers vaak verondersteld het negatieve eindsaldo van elke rekening – tijdelijk weliswaar – bij te passen. We kunnen ook veronderstellen dat buitenstaanders bemiddeld moeten geweest zijn. We zagen dat vreemdelingen duidelijk aanwezig waren in het bakkersbestuur. We waagden ons terloops aan een kleine optelsom om een beeld te krijgen van het totaalbudget dat een vreemde bakker spendeerde tijdens het doorlopen van de verschillende stadia in het ambacht tot en met zijn eerste mandaat in het bestuur. We kwamen op de ronde som van ca. 9100 gr. Vl. [206].

De stedelijke contributie leverde voor ons in totaal 16 personen op: 5 winkeliers, 8 bakkers en 3 blauwververs. We vonden geen enkele kleermaker terug. Van de 5 winkeliers konden we er 4 traceren in onze prosopografie: geen enkele ervan bekleedde ooit een bestuursfunctie. We konden tevens alle blauwververs terugvinden: 1 ervan, Henricus Arents was in 1791 en 1793 boekhouder van het ambacht. Van de 8 bakkers-contribuanten spoorden we er 4 op, waarvan 3 gewezen mandatarissen. Het betrof Carolus De Clerk, gezworene in 1791, Anthoon Frans Van der Haeghen, die vanaf 1773 onafgebroken een succesrijke carrière als bestuurslid uitbouwde: eerst als gezworene meester in 1773, vervolgens als boekhouder in de periode 1775-1780, en later als deken van 1783 tot 1791 en tenslotte weduwe Collier (Daneel Emanuel Collier was deken in 1773-1775).

Een eerste bevinding is dat we terdege ambachtsleden terugvonden in de contributie. Toch is hun aanwezigheid eerder gering. De overgrote meerderheid werd duidelijk gevormd door de notabelen, ambtenaren en de vrije beroepen. Naast bestuursleden troffen we ook gewone meesters aan. Op het eerste gezicht kunnen we niet echt spreken van een eenzijdige concentratie van rijke bestuursleden. Een integratie van welgestelde meesters en gegoede bestuursleden lijkt meer realistisch. We brengen hierbij nog eens de beroepsanciënniteit onder bestuursleden ter sprake. In een vorig gedeelte kleefden we op de bestuursleden het etiket van de zgn. “eminences grises”, als gevolg van een duidelijk vastgestelde vergrijzing. Wanneer we nu beide vaststellingen aan elkaar koppelen, kunnen we voorzichtig stellen dat er geen onmiddellijk verband bestond tussen leeftijd en vermogen, aangezien er onder de jongere meesters eveneens rijke individuen zaten. Uiteraard moet hier nog grondiger onderzoek naar gedaan worden. Onze eerste indruk leunt wel sterk aan bij de visie van G. Levi, die in het 18^de-eeuwse Turijn vaststelde dat er geen positief verband bestond tussen beroepsanciënniteit en het fortuin van de meesters [207]. Ook J. Dambruyne deed gelijkaardige vaststellingen voor het 16^de-eeuwse Gent. Hij bracht de discrepantie tussen kapitaalkrachtigere jonge ambachtsleden en een minder gegoede oudere generatie in correlatie met de verschillen in het financiële voordeel tussen eigenaars en huurders van woningen. Ook de gunstige conjunctuur die gepaard ging met een stijgende huurindex werd aangehaald [208]. Ouderdom was blijkbaar geen onmiddellijke garantie om als kapitaalkrachtig geboekstaafd te worden.

We hebben dus aanwijzingen dat zowel gewone meesters als bestuursleden tot de gegoede en geprivilegieerde burgerij van Aalst behoorde. Bij nader toezien lijken de bakkers onder de meest kapitaalkrachtigen te ressorteren. Op de laatste plaats zouden we de kleermakers kunnen zetten, aangezien we geen enkele belastingsplichtige terugvonden. De positie van de blauwververs en de winkeliers blijft onduidelijk.

Met de vaststelling dat bepaalde bakkers-bestuursleden ongetwijfeld gegoed waren, is de cirkel rond. Het bakkersambacht kwam immers als het duurste naar voren. Geïnteresseerden in het bakkersambacht moesten het meeste geld ophoesten, vergeleken met de blauwververs, de kleermakers en de winkeliers. Ook de hoge aanwezigheid van vreemdelingen in het bakkersbestuur – die in se sowieso geen armoezaaiers konden zijn – kan o.i. hiermee grotendeels in verband gebracht worden. Voor gefortuneerde niet-Aalstenaars was de kans op sociale mobiliteit in het bakkersambacht relatief groot [209].

Tot slot merken we op dat niet alleen individuen maar ook instellingen belast werden door de Franse regering. We geven hierna de bedragen die de respectieve ambachten moesten dienden op te brengen bij de militaire contributie van 1794.

Tabel 44 – Aandeel van de belangrijkste ambachten in de militaire contributie van 1794 (quota uitgedrukt in livres) [210]

De rederijkerskamer van Sint-Catharina werd het zwaarst belast, alsook de Sint-Rochusnering (hopkooplieden). Verder is het opmerkelijk dat de blauwververs geen deel uitmaakten van de schuldenaars. De winkeliers betaalden 200 livres, terwijl de kleermakers en bakkers elk de som van 50 livres dienden te betalen.

Ter afronding van dit hoofdstuk formuleren we finaal nog eens de krachtlijnen van onze vaststellingen.

Voor de 18^de eeuw kwamen we tot de conclusie dat de deelname aan het bestuur slechts voor weinigen weggelegd was. In elk ambacht ligt de participatiegraad ruim onder het kwart van het totaal aantal potentiële meesters. We zagen hierbij tevens een duidelijk verband tussen de numerieke grootte van het ambacht en het karakter ervan. Grote ambachten neigen nu eenmaal tot geconcentreerde bestuursmandaten.

Wat het bestuur zelf aangaat, zien we een duidelijke trend tot oligarchisering. Zagen we onder meesters een relatieve openheid, dan lijken een lage participatie-index en een hoge frequentie van het gemiddeld aantal mandaten per meester niet meteen te getuigen van een democratisch ambachtsbestuur. Toch moeten we hierbij wijzen op enige nuanceverschillen. Zo bestempelden we de bakkers als gematigd oligarchisch, terwijl de winkeliers en de blauwververs uitgesproken oligarchisch waren. De lange wachttijden alvorens op te klimmen tot bestuurslid bij het blauwverversambacht – met uitschieters tot meer dan 40 jaar –, tegenover de relatief korte wachttijden bij de bakkers kunnen deze vaststellingen alleen maar affirmeren.

Een bestuur waarbij slechts sporadisch geroteerd wordt, beschouwt men algauw als conservatief en immobiel. Afgaande op de bevoorrechte positie die men als bestuurslid genoot, zou men kunnen denken dat het nageslacht van deze bestuurselite een plaats verzekerd werd. Niets is minder waar. Familieleden werden zelden afgeschermd. Afzwaaien betekende dan ook doorgaans nieuw bloed in het bestuur.

Als de meesterszonen weinig gewicht in de schaal legden, wie waren dan wel de uitverkorenen? Net zoals dat het geval was onder de meesters, hadden ook in het bestuur de inwoners de grootste affiniteit met het ambacht. De inwoners hadden hun steevaste stek in de eed. Enkel bij de bakkers vormden de vreemdelingen de grootste groep die de scepter zwaaiden. De kansen op migratie brachten we in verband met de regionale verspreiding van het ambacht in het Land van Aalst.

M.b.t. tot status en aanzien, onthouden we dat ouderen niet altijd over de grootste financiële bagage beschikten. Een andere indruk wijst ook in de richting dat de 18^de-eeuwse bakkers als de meest kapitaalkrachtigen bestempeld mogen worden. Verder diepgaand onderzoek hieromtrent is aangewezen.

[182] In andere steden treft men o.m. de volgende benamingen aan: vinders, warandeerders, kosterijen en onderkosterijen.

[183] P. STABEL, Stedelijke instellingen …, p. 257.

[184] T. DE LIMBURG-STIRUM, Coutumes des pays et comté de Flandre. Quartier de Gand. Tome III. Coutumes des deux villes en pays d’Alost (Alost et Grammont), Brussel, 1878, p. 22

[185] E. DE DONCKER, De strafrechtbanken te Aalst van de 14^de tot de 18^de eeuw, Het Land van Aalst, 38 (1986), pp. 240-241.

[186] SAA, AOK, nr. 716, f°4.

[187] J. DAMBRUYNE, Sociale mobiliteit …, p. 91.

[188] Ibidem, p. 90.

[189] S. GILTE, op. cit., p. 174.

[190] Wanneer we bijvoorbeeld een mandaat telkens om de twee jaar door één en dezelfde persoon ingevuld zagen, konden we de lijn doortrekken. We verklaren ons nader: persoon X vervult de functie van deken respectievelijk in de jaren 1750, 1752, 1754, 1756, 1758 en 1760. Aangezien het hiaten betreft van maximaal 1 jaar gingen we ervan uit dat deze persoon gedurende 10 jaar onafgebroken dezelfde functie waarnam. Hiaten van meer dan 1 jaar zouden evenwel een te groot risico inhouden om zomaar verbonden te worden.

[191] De participatie-index varieert tussen 1 en 100. Indien de participatie-index 100 bedraagt, betekent dit dat, rekening houdend met het aantal beschikbare mandaten, er een beroep gedaan wordt op een maximaal aantal mandatarissen. J. DAMBRUYNE, Sociale mobiliteit …, p. 92.

[192] H. DECEULAER, Pluriforme …, p. 353.

[193] S. GILTE, op. cit., pp. 177-178.

[194] J. DAMBRUYNE, De Gentse bouwvakambachten …, p. 64.

[195] K. VAN QUATEM, op. cit., p.121.

[196] S. L. KAPLAN, op. cit., p. 217.

[197] H. DECEULAER, Pluriforme …, p. 265.

[198] S. CERUTTI, op. cit., p. 327.

[199] SAA, OAA, nr. 217. Conform artikel 26 van de winkeliersstatuten uit 1735. Hoewel het leerlingschap niet bestond bij de winkeliers, kunnen we o.i. deze leeftijd veralgemenen en projecteren op een doorsnee leerling.

[200] Ter illustratie: meester-blauwverver Jacobus Roose werd vrij in 1726 en in 1731 vinden we hem reeds terug als gezworene. Meester-winkelier Laurentius Van Den Hauwe deed het nog beter: na zijn vrijwording in 1752, treffen we hem in 1754 aan als gezworene. Hij deed er dus slechts 2 jaar over. Een geval van extreme lange wachttijd vinden we terug bij meester-blauwverver Romanus De Vuyst: hij moest 41 jaar wachten alvorens hij een eerste mandaat bekleedde.

[201] Vergelijk met Parijs: in de lichtstad werden de bestuursleden “anciens” genoemd en de opstandige meesters “les jeunes”. H. DECEULAER, Pluriforme …, p. 354.

[202] Zie prosopografie (deel 2) : Jacobus Willems in 1755, De Pre Henricus in 1760, Hendricx Franciscus en De Bavay Joannes Jacobus in 1766 en Capel Guiliam in 1767.

[203] Vandaar de uitdrukking “at sixes and sevens”. W. C. ULTEE, Het aanzien van beroepen, op andere plaatsen en vooral in andere tijden. Een analyse van een aantal recente historische studies, Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 9 (1983), pp. 33-34.

[204] F. COURTEAUX, Dirk Martens …, pp. 259-264.

[205] L. DE RIJCK, De gegoede burgerij te Aalst in de Franse tijd, Het Land van Aalst, 18 (1966), pp. 212-214.

[206] Leergeld: 240 gr. Vl. + meestergeld: 2400 gr. Vl. + supplement: 168 gr. Vl. + bedrag dat men sinds 1750 moest betalen als men zich als vreemdeling wou vestigen te Aalst (cf. supra): 6000 gr. Vl. + gemiddelde wachttijd voor een eerste mandaat = 12 jaar X 24 gr. Vl. (jaarlijkse bijdrage aan de ambachtskas): 288 gr. Vl.

De totaalsom van deze bedragen: 9096 gr. Vl.

[207] G. LEVI., Carrières d’artisans et marché du travail à Turin (XVIIIe-XIXe siècles), Annales. Economies. Sociétés. Civilisations, 45 (1990), pp. 1351-1364.

[208] J. DAMBRUYNE, Sociale mobiliteit …, pp. 105-106.

[209] De relatie tussen welvaart en sociale mobiliteit werd grondig aan de tand gevoeld in C.R. FRIEDRICHS, op. cit., pp. 25-49.

[210] SAA, OAA, nr. 27.

	Kleermakers	Bakkers	Blauwververs	Winkeliers
Aantal bestuursleden	21	28	30	17
Totaal aantal meesters	117	82	152	995
Percentage	17,9 %	34,1 %	19,7 %	1,7 %

	Kleermakers		Bakkers		Blauwververs		Winkeliers
	Aantal	%	Aantal	%	Aantal	%	Aantal	%
Deken-families	5	5,6	8	11,6	10	11,9	5	1,2
Boekhouder-families	3	3,3	10	14,5	11	13,1	4	0,9
Gezworene-families	14	15,6	15	21,7	14	16,7	11	2,6
Totaal bestuursfamilies	17	18,9	24	34,8	23	27,4	16	3,7
Totaal families	90		69		84		ca. 430

	Kleermakers
Aantal mandaten	207
Aantal mandatarissen	45
Gemiddeld aantal mandaten per meester	4,6
Aantal families	38
Gemiddeld aantal mandaten per familie	5,4
Participatie-index	21,7

	Bakkers
Aantal mandaten	101
Aantal mandatarissen	35
Gemiddeld aantal mandaten per meester	2,9
Aantal families	33
Gemiddeld aantal mandaten per familie	3,1
Participatie-index	34,7

	Blauwververs
Aantal mandaten	184
Aantal mandatarissen	30
Gemiddeld aantal mandaten per meester	6,1
Aantal families	22
Gemiddeld aantal mandaten per familie	8,4
Participatie-index	16,3

	Winkeliers
Aantal mandaten	268
Aantal mandatarissen	44
Gemiddeld aantal mandaten per meester	6
Aantal families	40
Gemiddeld aantal mandaten per familie	6,7
Participatie-index	16,4

Aantal jaar	6	7	8	9	11	12	13	14	16	17	19	24
Aantal meester	1	2	1	2	1	2	1	1	1	1	1	1

aantal jaar	5	9	10	12	13	14	15	17	18	20	21	22	29	33	34	40	41
aantal meesters	1	1	1	1	1	1	2	1	1	2	1	1	1	1	1	1	1

Aantal Jaren	Kleermakers		Bakkers		Blauwververs		Winkeliers
Aantal Jaren	Aantal	%	Aantal	%	Aantal	%	Aantal	%
1-5	0	0	0	0	1	5,3	3	33,3
6-10	4	40	6	40	2	10,5	0	0
11-15	0	0	5	33,3	5	26,3	0	0
16-20	1	10	3	20	4	21,1	4	44,4
21-30	4	40	1	6,7	3	15,8	2	22,2
31-40	1	10	0	0	3	15,8	0	0
>40	0	0	0	0	1	5,3	0	0
Totaal	10	100,0	15	100,0	19	100,1	9	99,9
Gemid.	16,8 jaar		12,3 jaar		20,4 jaar		14,8 jaar

	Leerlingen			Meesters			Bestuurslid
	Mz	Inw	Vrem	Mz	Inw	Vrem	Mz	Inw	Vrem
Kleermakers	13	81	6	23	73	4	22	67	11
Bakkers	–	–	–	21	45	34	14	36	50
Blauwververs	–	–	–	38	53	9	33	67	0
Winkeliers	–	–	–	0	66	34	0	67	33

St. Barbara	1000
St. Catharina	1000
St. Rochus	1000
St. Nicolaas	200
Brouwers	200
Hoveniers	200
Schoenmakers	50
Schrijnwerkers	50
Kleermakers	50
Timmerlieden	50
Smeden	50
Metselaars	50
Bakkers	50
Roosencrans	50
Vleeshouders	50

5. HET AMBACHTSBESTUUR