HOOFDSTUK 4. DE INTERNATIONALE POLITIEK

In 1861 viert het liberalisme hoogtij. In Italië is een parlementair systeem tot stand gekomen en na de dood van Frederik IV van Pruisen treedt het land de neue Ära binnen. Oostenrijk herstelt van de nederlaag bij Magenta en is op zoek naar degelijke binnenlandse hervormingen. Met de Schmerlingconstitutie komt er een zeker parlementarisme tot stand. De rest van de wereld staat echter niet stil. Napoleon probeert zijn prestige te vergroten door initiatieven te nemen zowel binnen als buiten Europa. In 1860 komt er een interventie in Syrië, Frankrijk begint met de aanleg van het Suezkanaal en in Centraal-Amerika wordt een Latijns keizerrijk gesticht. Aanvankelijk met de steun van Spanje en Groot-Brittannië komt er een expeditie naar Veracruz in Mexico en later komt Maximiliaan van Oostenrijk er op de troon. Ondertussen woedt de Amerikaanse burgeroorlog (1861-1865) en streven Japan, Rusland, Groot-Brittannië en later de Verenigde Staten naar het overwicht in het Verre Oosten. In Europa uiten de Polen hun ongenoegen tegenover de Russische politiek in Congres-Polen en zet Bismarck zijn eerste stappen in de richting van de Duitse eenmaking. Het Osmaanse Rijk heeft ondertussen de grootste moeite om zich staande te houden. In de Balkan wordt de Osmaanse hegemonie door Rusland, Oostenrijk en het nationalisme onder impuls van het Second Empire aangevreten.

1. De Mexicaanse kwestie

Tijdens de Amerikaanse burgeroorlog ziet Napoleon III zijn kans schoon om zijn meest prestigieuze droom te realiseren: de oprichting van een Mexicaans keizerrijk. Dit rijk moet de basis vormen van een Latijns-katholieke pendant voor de Angelsaksisch-protestantse Verenigde Staten. Bovendien kan hij hiermee de ontstemde katholieke burgerij in eigen land voor zich terugwinnen. De Amerikaanse burgeroorlog heeft ernstige gevolgen voor de West-Europese staten. Frankrijk, Groot-Brittannië en ook België zijn exporteurs van industriële producten naar de Noordelijke Amerikaanse staten en importeurs van voornamelijk Zuidelijk katoen. De Zuidelijke havens zijn door de federale autoriteiten afgesloten en de katoeninvoer is bijgevolg geblokkeerd. Vooral de Vlaamse textielindustrie wordt in de jaren 1861-1865 door een ernstige crisis getroffen. Dit is voor de West-Europese grootmachten een ideale gelegenheid om een militaire interventie ten gunste van de geconfedereerde staten tot stand te brengen. Het Zuiden boekt in de jaren 1861-1862 onmiskenbare militaire successen en geconfedereerde onderhandelaars reizen naar Europa. Napoleon besluit enkel rechtstreeks tussen te komen als ook Groot-Brittannië dat doet. De Britten wachten echter de val van Washington af[317].

 Ondertusssen overleggen de regeringen van Spanje, Frankrijk en Groot-Brittannië over onrechtstreekse interventies. Na een reeks burgeroorlogen is Benito Juarez in een sterk verzwakt Mexico aan de macht gekomen. De Mexicaanse regering besluit tot een voorlopige opschorting van de buitenlandse schulden over te gaan maar haar toestand is precair. Dit is de uitgelezen kans om een expeditie naar Midden-Amerika te sturen. Als een expeditiekorps van meer dan tienduizend manschappen in Veracruz ontscheept, belooft de regering Juarez de buitenlandse schuld meteen terug te betalen. Hierop schepen de Britse en Spaanse soldaten terug in. De Franse manschappen blijven achter in Mexico en worden door nieuwe troepen versterkt. Begin 1863 rukken de Franse legereenheden zonder veel moeilijkheden op naar Mexico-stad. De Mexicaanse conservatieve burgerij hoopt haar positie met Franse steun te verstevigen en Juarez wordt verdreven. Bonaparte zoekt een katholieke prins en probeert zich na Villafranca met Oostenrijk te verzoenen. Napoleon stelt Maximiliaan van Oostenrijk voor als keizer van Mexico. De aartshertog heeft zijn sympathie en bewondering voor het Franse staatshoofd reeds verschillende keren laten blijken en raadt zijn broer aan om de toenaderingspoging gunstig te onthalen[318].

 De broer van de Oostenrijkse keizer is een intelligente, ontwikkelde en beminnelijke persoonlijkheid en is een ideale partner voor de dochter van Leopold I. De koning ziet een grote toekomst voor de aartshertog weggelegd en vindt Charlotte een geschikte vrouw om naast hem op de Lombardo-Venetiaanse troon te zitten[319]. Aartshertogin Sophie beschrijft haar als 'charmant, schön, anziehend, liebevoll und zärtlich'[320]. In 1857 vestigt het paar zich in Noord-Italië en bouwt het kasteel van Miramar. Keizerin Elisabeth noemt het 'Maxens schönstes Gedicht, das so recht zeigt, welch eine poetische, von einem Schönheitstraum, aber leider auch von Sehnsucht nach Macht und Ruhm erfüllte Seele die seine war, denn überall sind die Insignien und Allegorien der neuen Stellung angebracht, die von einem mächtigen Reich erzählen sollten, das der Habsburger jenseits des Ozeans gegründet'[321]. Maximiliaan is tussen 1857 en 1859 gouverneur-generaal van Lombardo-Venetië maar is te liberaal en wordt tijdens de oorlog met Frankrijk en Piëmont vervangen[322]. O'Sullivan sympathiseert met de liberale maatregelen die Maximiliaan in Italië doorvoert. Uit zijn correspondentie blijkt een grote genegenheid voor zijn koninklijke landgenote. Hoewel Leopold I aanvankelijk een gereserveerde houding aanneemt, vallen de commerciële en dynastieke motieven van de koloniale filosofie van de koning samen in de Mexicaanse kwestie. Het perspectief van een Coburger op de Mexicaanse troon te zien, ligt volledig in de lijn van zijn huwelijkspolitiek. De hertog van Brabant is eveneens voorstander van de troonsbestijging van Maximiliaan en Charlotte. Er wordt ook gespeculeerd dat de graaf van Vlaanderen kandidaat voor de Mexicaanse kroon zou zijn; prins Leopold ziet dit niet zitten en denkt eerder aan de Braziliaanse troon voor zijn broer. 'Dans mon opinion si mon frère quitte l'Europe, c'est au Brésil et non au Mexique qu'il doit aller. Je suis un des soldats de la candidature de mon beau-frère au trône de Monteczuma'[323]. België heeft trouwens sinds het eerste decennium van zijn bestaan een grote interesse voor Mexico als potentiële kolonie en interessant exportgebied[324].

 Een Mexicaanse assemblee met door Frankrijk aangeduide vertegenwoordigers biedt Maximiliaan de keizerskroon aan. Maximiliaan aarzelt onder meer omdat hij aan alle rechten op de Oostenrijkse troon moet verzaken. Het aartshertogelijke paar wint advies in bij hun naaste familieleden. De Belgische koninklijke familie is enthousiast. De latere Leopold II spreekt van een voorstel dat voor een grote toekomst is voorbestemd. Charlotte maakt bij dit alles een serene indruk maar accentueert het ambitieuze karakter van de plannen. Vanaf oktober 1861 stimuleert ze haar echtgenoot en stelt dat de uitdaging een Habsburger waardig is, 'on ne pourrait dire de nous que le soleil ne se couche plus sous le sceptre des Habsbourg'[325]. De familie van Saksen-Coburg bereikt in die periode het hoogtepunt van haar glorie en zoals haar vader en haar broer is ze ervan overtuigd dat Coburgers de aartshertog geluk zullen brengen. 'Je crois effectivement que les Cobourg ne portent pas malheur aux familles auxquelles ils s'allient. Il serait assez beau que de notre sang sortit une nouvelle dynastie'[326]. De Belgische vertegenwoordiging in Wenen aarzelt niet om uitvoerig over de mogelijke troonsbestijging van Charlotte en haar gemaal te berichten. Ook details worden niet over het hoofd gezien, 'J'ai appris que l'archiduc et son auguste épouse se livrent sérieusement à l'étude de la langue espagnole'[327]. De Weense pers is de troonsbestijging niet gunstig gezind maar O'Sullivan denkt niet dat 'ces répugnances soient d'une nature à excercer une grande influence sur l'Empereur'[328].

 Maximiliaan vraagt zijn schoonvader om zijn invloed aan het Britse hof te gebruiken en koningin Victoria in zijn richting te bewerken; de Britse regering zou morele en materiële steun aan de restauratie van het Mexicaanse keizerrijk moeten geven. Hoewel Leopold zijn volle gewicht in de schaal legt, heeft de toekomstige keizer van Britse zijde hooguit neutraliteit en morele ondersteuning te verwachten[329]. Pas nadat Napoleon hem van zijn volledige militaire steun verzekert, accepteert de Oostenrijker. De toekomstige keizer van Mexico rekent echter ook op leningen van Engeland maar deze moet hij ontberen. Frankrijk zadelt Mexico met een enorme schuldlast op en Maximiliaan en Charlotte reizen in maart 1864 naar Parijs maar 'a fait très peu et même pas bon effet à Paris [...] on en a été peu satisfait'[330]. De Europese hoven erkennen hem als wettelijk staatshoofd, de Verenigde Staten tekenen verzet aan tegen de troonsbestijging en blijven Juarez steunen. Na de overwinning van de Noordelijke republikeinen hebben de Amerikanen ruimte om zich in het buitenland te engageren[331]. De Amerikaanse afgevaardigde in Wenen 'est fort irrité de voir le principe monarchique se relever au Mexique', want de Golf van Mexico wordt als de poort naar de Verenigde Staten gezien. O'Sullivan riposteert dat hij niet op de hoogte is omdat de Mexicaanse kwestie niets met zijn functie heeft te maken[332]. De ware mening van de Mexicaanse bevolking wordt niet gevraagd en lijkt ook niemand te interesseren. De jonge keizer poogt de constructieve elementen van de verschillende Mexicaanse partijen te bundelen en vrede te brengen. Hij laat bijvoorbeeld de godsdienstvrijheid toe maar bestendigt de verbeurdverklaring van het kerkelijk bezit. De last weegt te zwaar op het keizerspaar en zowel de liberalen als de katholieken gaan zich van hen distantiëren. Archidupe Maximiliaan zal er niet in slagen het land te pacificeren[333].

 De Belgische regering komt officieel niet tussenbeide maar maakt de oprichting van een Belgisch vrijwilligerskorps als wacht van de keizerin mogelijk. De radicale liberalen uiten evenwel zware parlementaire kritiek. Een Belgisch legioen dat eventueel tegen een bevriende natie als de Verenigde Staten zou kunnen strijden, kan de Belgische diplomatie compromitteren. Dit euvel wordt verholpen door een precedent als uitgangspunt te nemen. De regering van Maximiliaan wordt erkend zonder de wijze waarop ze tot stand is gekomen te beoordelen; net zoals het koninkrijk Italië[334]. Als de zoon van minister van Oorlog Pierre Chazal in Mexico sneuvelt, schrijft minister van Binnenlandse Zaken Alphonse Vandenpeereboom: 'Que cette expédition, favorisée par Chazal pour faire plaisir à la Cour, aura coûté cher à notre collègue! Mille tracasseries à la Chambre [...] Maudite soit cette expédition dont du reste on n'avait pu dans le principe prévoir toutes les conséquences'[335]. Het Belgisch expeditieleger komt aan in december 1864 en moet als voorhoede van een omvangrijke Belgische kolonisatie dienen. Na zes jaar dienst krijgen de militairen die dit wensen een stuk grond en kunnen zich als kolonist vestigen. Ondertussen dromen sommige Belgische zakenlui en speculanten van een prominente plaats voor de Belgische export aan de andere kant van de oceaan. De propaganda laat uitschijnen dat een schare Europese boeren, industriëlen en handelaars het expeditieleger zal vervoegen en Mexico tot een welvarend land zal omtoveren. De expeditie neemt echter een andere vorm aan dan gepland. Aanvankelijk wordt aan een elite-eenheid van 2000 man gedacht maar uiteindelijk grijpen minder dan 800 militairen hun kans. In Mexico wordt het Belgisch detachement al snel in de strijd tegen de Juaristische guerrilla gebruikt[336].

O'Sullivan reist midden oktober 1863 naar Triëst om Maximiliaan en Charlotte te feliciteren[337]. Jules Devaux en Emile de Borghgraeve zijn eveneens in Noord-Italië en reizen samen met O'Sullivan naar Wenen terug, 'mes conversations avec eux me dispensent d'entrer dans des détails étendus sur la situation des choses'[338]. Maximiliaan verzaakt met tegenzin aan zijn rechten op de Oostenrijkse troon maar in april 1864 is alles in gereedheid gebracht om naar Mexico af te varen[339]. 'Mon intention est de partir demain matin pour Trieste afin d'y saluer les nouvelles Majestés mexicains et d'assister au départ de l'Autriche de l'auguste Princesse que j'ai eu l'honneur de féliciter le premier à son arrivée après avoir assisté à son mariage'[340]. 'Dans le long entretien que j'ai eu avec madame l'Archiduchesse Charlotte, j'ai été dans le cas d'apprécier la lucidité de son esprit, l'élévation de ses sentiments, la maturité de son jugement'[341]. Korte tijd na de aankomst van het keizerspaar in hun nieuwe Heimat, worden gezanten naar de Europese hoofdsteden gestuurd. Nadat een Mexicaanse afgevaardigde zijn geloofsbrieven in Brussel heeft afgeleverd, zal dat ook in Wenen gebeuren. Rogier dringt er bij O'Sullivan expliciet op aan 'de vouloir bien prêter vos bons offices à l'envoyé Mexicain [...] et de l'aider au besoin de vos conseils'[342].

De Verenigde Staten zijn na de burgeroorlog met versterkt gezag op het internationale toneel verrezen en de republikeinse regering refereert naar de Monroedoctrine[343]. De Napoleontische politiek in de Nieuwe Wereld wordt scherp op de korrel genomen en de Franse keizer beseft dat hij zijn Amerikaanse droom moet laten varen. Daarenboven hebben de Fransen zich in China kunnen vestigen en koloniale veroveringen in Indochina verwezenlijkt. Maar het Europees machtsoverwicht heeft zich na de slag bij Königgrätz tegen Napoleon gekeerd en hij trekt zijn troepen terug. Het prestige van het Second Empire is tanend. Als het in Brussel bekend wordt dat Frankrijk zijn troepen uit Mexico terugtrekt, schrijft Chazal aan Rogier: 'Je crois que le gouvernement ferait bien de prévenir immédiatement [...] nos officiers [...] Si l'Empereur s'obstine à rester au Mexique après le départ des Français, il est probable qu'il finira d'une manière tragique ou misérable'[344]. Het Belgisch detachement wordt in 1866 ontbonden en keert terug. Enkele maanden later kan Juarez de macht heroveren: Maximiliaan wordt gevangen genomen en gefusilleerd[345]. De Belgische staat verbreekt hierop de diplomatieke betrekkingen met Mexico. Charlotte is vooraf nog naar Europa gereisd om tevergeefs diplomatieke en militaire steun af te smeken. Nadat ze duidelijke aanvallen van waanzin vertoont, verblijft ze onder medisch toezicht in het kasteel van Miramar. De geëmotioneerde Belgische en Engelse Coburgers opteren om de ex-keizerin naar België terug te halen. Koningin Marie-Henriëtte gaat haar ophalen. Het komt tot een dispuut tussen het Weense en het Brusselse hof over het kolossaal fortuin van Charlotte. In november 1867 wordt het geschil bijgelegd en de voormalige keizerin leeft nog meer dan 60 jaar weg van de openbaarheid in België[346].

Leopold I heeft de houding van de Verenigde Staten pertinent fout ingeschat. De economische voordelen en zijn dynastieke ambitie zetten hem er toe aan de zijde van de Zuidelijke staten te kiezen. Hoewel de vorst formeel aan de neutraliteit vasthoudt, poogt hij in de herfst van 1862 de afgescheurde Zuidelijke staten als onafhankelijke staat erkend te krijgen. Dit zou Leopold een dubbel voordeel bieden. Ten eerste zou het de macht van het noorden breken. De yankees worden door de koning en de katholieken als te rabiaat beoordeeld en ze vormen tevens de belangrijkste dreiging voor het jonge Mexicaanse keizerrijk. Ten tweede zou het Zuiden de katoenleveringen kunnen hervatten wat de revolutionaire onrust onder de Belgische textielarbeiders zou smoren. De Britse en Franse koerswijziging na de successen van de Noordelijke legers ontstemmen Leopold. De koning houdt vast aan zijn sympathie voor de Zuidelijken en onderneemt demarches in die richting. Hierdoor werkt hij zijn isolatie zowel in eigen land als in het buitenland in de hand. De liberale regering keert na de onrust in de Gentse katoenindustrie terug naar de oorspronkelijke houding van pro-Noordelijke neutraliteit[347].

2. De Poolse opstand van 1863

Ondanks de bepalingen van het Congres van Wenen wordt Congres-Polen vanaf 1831 als een Russische provincie bestuurd[348]. De Polen hopen op een verbetering van hun situatie als de iets liberalere tsaar Alexander II in 1855 aantreedt. De bepalingen van 1815 worden in 1862 virtueel hersteld en de tsaar kan op een matige steun rekenen. De radicale Poolse partij gaat daarentegen enkel akkoord met de volledige onafhankelijkheid. In januari 1863 breekt in Warschau gewelddadig verzet uit tegen de Russische overheersing. De Franse publieke opinie sympathiseert met de rebellen en Napoleon, als aanhanger van het nationaliteitenbeginsel, zegt zijn onvoorwaardelijke steun toe aan de radicale Polen. Hij poogt Londen en Wenen eveneens in pro-Poolse richting te stimuleren. Bismarck steunt de tsaar. Hij wil de Russen te vriend houden om de Pruisische expansie in Midden-Europa te kunnen bewerkstelligen en de rust in Pruisisch-Polen te bewaren. In februari 1863 sluiten Bismarck en de Russische minister van Buitenlandse Zaken Alexander Gortchakoff het Alvenslebenakkoord: de Russisch-Poolse opstandelingen kunnen niet naar Pruisen vluchten en in casu wordt er steun van Pruisische troepen voorzien. Daarnaast krijgt Pruisen van Rusland dezelfde rechten als er problemen in Pruisich-Polen zouden ontstaan. De conventie wordt echter nooit verwezenlijkt. Napoleon vindt dat het conflict na dit bilateraal akkoord een internationale dimensie heeft gekregen en dat de mogendheden nu mogen tussenkomen[349].

 De Franse keizer hoopt de kwestie te kunnen gebruiken in zijn revisionistische plannen. Hij wil de Europese kaart in zijn voordeel hertekenen, en doet zijn plannen voor de Oostenrijkse regering uit de doeken: 'Reconstitution de la Pologne sous sceptre d'un archiduc de Habsbourg, où, le cas échéant, du Roi de Saxe qui céderait son Royaume à la Prusse pour la dédommager de la perte des provinces rhénanes données à la France. La Prusse obtenait en outre le Hanovre et les duchés du Nord. La Belgique subsisterait, pour ne pas irriter l'Angleterre, ou serait partagée entre celle-ci, qui obtiendrait Anvers, et la France, qui aurait Bruxelles et Ostende'[350]. De Belgische regering is pas in december 1863 op de hoogte van deze plannen; wellicht verwittigt de Oostenrijkse regering Leopold I. België zou volgens deze plannen worden opgedeeld tussen Nederland en Frankrijk en de Belgische Coburgers zouden de kroon van een Royaume du Rhin verwerven. Rusland en Groot-Brittannië zouden niets kunnen of durven doen tegen een gemeenschappelijke Pruisisch-Oostenrijks-Franse alliantie.

 Napoleon wedt onder invloed van keizerin Eugénie ook op het rivaliserende paard. In de lijn van de Frans-Russische entente lanceert hij een voorstel aan de Russische tsaar om van Polen een buffer tegen de Germaanse territoria te maken. De Bonapartistische plannen en onderhandelingen leveren niets op en de keizer besluit het over een andere boeg te gooien. Een nieuw Europees congres zou de hangende kwesties vreedzaam moeten oplossen en de kaart van Europa hertekenen naar de maat van de gewijzigde machtsverhoudingen. Napleon nodigt in november 1863 de ondertekenaars van de Algemene Akte van het Congres van Wenen en dertien andere staten uit. Londen repliceert dat het eenvoudigweg de naleving van de verdragen van 1815 wil. Dit houdt in dat Groot-Brittannië het autonome Poolse koninkrijk wil herstellen in een personele unie met de Romanovs en vraagt de andere mogendheden hetzelfde te eisen. De Britten houden in de vroege jaren 1860 trouwens sterk vast aan hun splendid isolation. De Britse politici denken niet aan een oorlog op het continent maar richten hun aandacht op de Verenigde Staten en een mogelijke militaire interventie in Amerika. Ondanks hun sympathie voor de nationalistische zaak zijn ze niet bereid om de Franse overmacht in het Rijngebied en de Russische in het Nabije Oosten per congres vastgelegd te zien[351].

 De Belgische liberalen sympathiseren van oudsher met de Poolse zaak. Een onafhankelijk Polen zou echter naar alle waarschijnlijkheid een conservatieve katholieke staat worden en dit zet een rem op hun enthousiasme. De katholieke oppositie steunt de Polen eveneens. Ze benut hiervoor het nationalistisch principe; paradoxalerwijze het nationalisme dat ze scherp veroordeelt met betrekking tot de Italiaanse eenmaking[352]. De Belgische regering wordt door Frankrijk en Groot-Brittannië gevraagd om de tsaar tot liberale concessies aan te zetten. Gezien de neutraliteit maant de Belgische regering Alexander enkel aan 'à éviter à l'Europe les dangers que cette situation recèle'[353]. Leopold is niet tevreden met de ontwikkelingen in Oost-Europa en vindt dat 'the Polish affair is most unfortunate [...] no common action should take place'[354]. Heel wat Poolse emigranten, waaronder kunstenaars als Frédéric Chopin, zorgen dat in heel Europa gedweept wordt met de Polen en hun romantische heropstandingsstrijd. De Polen krijgen in quasi heel Europa de steun van de publieke opinie[355]. O'Sullivan begrijpt dat de Polen de restauratie van hun eens glorieus koninkrijk nastreven, in tegenstelling tot de Italianen die nooit een eengemaakt Italiaans koninkrijk hebben gekend[356]. In Pruisen komt het tot heftige demonstraties tegen de Bismarckiaanse politiek waarbij het tot straatgevechten tussen de politie en het volk komt. Oostenrijk profiteert hiervan om de Duitse staten in Frankfurt uit te nodigen voor een hervorming van de Duitse Bond. Op 16 augustus 1863 vindt een Vorstendag plaats en Frans Jozef behaalt een uiterlijke triomf maar stoot op een Pruisisch veto[357].

Rusland verwijt Habsburg de ondersteuning van de Poolse opstandelingen en dreigt met tegenacties. In Galicië blijft het echter rustig. Hoewel Krakow in 1846 door Habsburg werd geannexeerd, is de toestand van de Polen in de Donaumonarchie stukken beter dan die in Rusland en dan die in Pruisen na 1863. Officieel doen de Oostenrijkers alsof er geen vuiltje aan de lucht is, bang om de andere grootmachten voor het hoofd te stoten. De Oostenrijkse buitenlandse politiek is onverzettelijk tegenover verdere verliezen in Italië; Frans Jozef gelooft lange tijd dat hij Lombardije van de Italianen kan heroveren. Venetië wordt als een economisch en strategisch onmisbaar deel van het Habsburgse Rijk beschouwd. De onverzettelijkheid ten aanzien van Italië maakt iedere verbetering van de Oostenrijkse diplomatieke positie onmogelijk. Napoleon doet verschillende pogingen om een Frans-Oostenrijkse entente te realiseren. In 1863 heeft Frans Jozef de mogelijkheid om door een bondgenootschap met Frankrijk uit de internationale isolatie te raken. Oostenrijk zou echter een hoge prijs moeten betalen. Het voorstel waarbij Oostenrijk Venetië aan Italië en Galicië aan Polen moet afstaan en samen met Frankrijk een oorlog tegen Rusland beginnen in ruil voor compensaties in de Balkan, valt in Wenen in dovemansoren. Twee provincies opofferen om zijn diplomatieke positie te verbeteren, is het verste van Frans Jozefs gedachten[358].

 Hoewel het vooralsnog rustig blijft in Galicië leidt de Poolse kwestie in Wenen tot ruime belangstelling en zelfs ongerustheid, schrijft O'Sullivan begin 1863. Hij verwacht dat als de Polen in Congres-Polen zich van het Russische juk ontdoen, de Galicische Polen niet lang zullen wachten om zich uit het Habsburgse Rijk te bevrijden. 'La noblesse Polonaise a puissament contribué à entretenir les idées de nationalité, elle a préparé le terrain de la lutte par les sociétés agricoles, mais une fois les esprits sont excités, il lui est arrivé ce qui arrive d'ordinaire aux hautes classes militantes, elle n'a plus été maitresse du mouvement, la direction lui a échappé, les comités révolutionnaires s'en sont emparés et plus pressés d'agir, parce qu'ils ont moins de ménagements à garder et moins de pertes à redouter, ces nouveaux chefs ont hâtés l'explosion et ont donnés à l'insurrection une couleur démocratique trop prononcée pourque la noblesse puisse s'y adjoindre. C'est ce qui explique le calme des villes et l'éparpillement des bandes dans les campagnes. Dans les pays où le tiers état n'est pas une force, à défaut de l'aristocratie, il n'y a pour instrument que le prolétariat. Or, dans les populations Slaves, les prolétaires ne comprennent le soulèvement que contient les nobles. C'est pourquoi, si le mouvement s'étend sérieusement aux Provinces Polonaises en dehors du Royaume, [...] les bandes insurgées commenceront par attaquer leurs ennemies séculaires, les propriètaires Polonais qui ont conquis le sol. Les paysans sont dans ces Provinces, ce que sont le Ruthènes en Gallicie, vis-à-vis de la noblesse Polonaise. Il résulte de ces considérations irréfusables, qu'une révolution n'est pas sérieusement à prévoir, il n'y a à prévoir qu'une anarchie plus ou moins longue et la nécessité d'une compression militaire prolongée, ce qui éloigne tout espoir d'une conciliation par des voies de douceur, par des concessions libérales progressives.

L'Empereur Alexandre II se trouvera malgré lui enrayé dans la voie où viennent échouer les [onleesbaar] intentions des Czars, et qui en 1830 a forcé l'Empereur Nicolas à abandonner les réformes que son successeur essaye d'introduire aujourd'hui. Seulement sa position sera beaucoup plus difficile pour le Czar actuel, car il a ébranlé les assises de son autocratie, il a soulevé des questions qui se rendorment plus quand on les a réveillées. [...] Je n'ai pas la prétention de faire des prophéties, mais je dois dire que les sentiments des hommes politiques à Vienne est que le mauvais succès des tendances libérales du Prince Gorschakoff pourrait bien ébranler son influence'[359]. De houding van de Oostenrijkse regering tegenover de gebeurtenissen in Polen noemt O'Sullivan dubbelzinnig en afhankelijk van Rusland. Hij becommentarieert echter met: 'ce n'est pas la faute de l'Autriche, elle n'y peut rien faire'. De hoven van Sint-Petersburg en Wenen leven op gespannen voet. De Russische gezant in Berlijn poogt Pruisen te verleiden om militair in te grijpen en O'Sullivan denkt dat er eveneens demarches naar Oostenrijk toe zullen komen[360]. De uitgebreide depêches van 1863 zijn in grote mate aan de toestand in Polen gewijd, 'car c'est la seule question dont on s'occupe à Vienne'[361]. 'L'Autriche est très clairvoyante parce qu'elle est calme; elle est défiante, parce qu'elle a été trompée et sa seule ambition est de conserver ce qu'elle possède'. O'Sullivan wijst verschillende keren op het belang van het statuut dat Polen in 1815 heeft gekregen. De fond van de kwestie lijkt hem echter uit het oog te zijn verloren: het gaat om de Poolse onafhankelijkheid en niemand wil daarvoor zijn handen in het vuur steken[362]. De Britten noch de Fransen lijken een oorlog te willen beginnen omwille van Polen en Leopold I is gerustgesteld: 'The Polish affairs continue dangerous but for this year a war is I think no longer to be apprehended. I trust and hope that for the year war has become impossible'[363]. De Belgische diplomaat is een onafhankelijke katholieke Poolse bufferstaat niet ongenegen, hij citeert in die optiek Maria-Theresia aan Catharina de Grote: 'toujours votre amie, jamais votre voisine'[364].

Het Franse voorstel om een congres te organiseren waarop de hangende kwesties diplomatiek opgelost zouden worden, wordt in België afwachtend benaderd. De behoedzame neutraliteitspolitiek is eens te meer duidelijk. Enerzijds wil de regering niet als eerste op de Franse plannen reageren omwille van de verplichte neutraliteit, anderzijds wil ze Napoleon niet nodeloos voor het hoofd stoten. De weifelende Belgische houding is nauw verbonden met het wantrouwen ten aanzien van het Second Empire. Het revisionistisch uitgangspunt van een dergelijk congres zou het einde van de Belgische onafhankelijkheid kunnen betekenen. Zoals de staat aan de onderhandelingstafel tot stand is gekomen, kan hij ook daar weer van de kaart worden geveegd. Een wijziging van de verdragen van 1815 kan volgens de regering enkel negatief voor België uitdraaien. Er wordt gewacht op de reactie van de grootmachten en ondertussen laat Lambermont een nota opstellen. De problemen in Duitsland, de Poolse en de Italiaanse kwesties rechtvaardigen een Europees congres en kunnen beter diplomatiek dan militair worden opgelost. De neutrale status van België doet echter vragen rijzen rond de mogelijkheid om op de voorstellen van deze of gene grootmacht in te gaan. 'La neutralité imposée à la Belgique n'a jamais interdit à notre pays de suivre d'un oeil attentif les affaires qui se traitent dans le concert européen. La Belgique n'avait donc à se concerter avec nulle autre puissance'[365]. België heeft zijn neutraliteit altijd gerespecteerd en is van plan om dat te blijven doen[366].

O'Sullivan verkiest net als de Oostenrijkse regering een diplomatieke oplossing boven een militaire maar vreest dat de demarches weinig zullen opleveren. O'Sullivan vindt het feit dat Polen aan drie verschillende hoven is toegekend het probleem bij uitstek, 'ça c'est le problème à résoudre [...] Si la France fait la guerre pour la Pologne, ce ne pourra être que pour la Pologne du congrès de 1815'[367]. Oostenrijk zal enkel een oorlog voeren 'si elle y est contrainte pour la défense de ses propres intérêts'[368]. De vier grootmachten overleggen en beraden zich over het voorstel tot congres van Napoleon. Om niet als een coalitie over te komen, sturen ze geen identieke antwoorden. Ze willen vooraf een vast omlijnd programma met de punten waarover gediscussieerd dient te worden. Het wordt spoedig duidelijk dat de mogendheden verschillende doelen nastreven en dat de Poolse en de Italiaanse kwestie niet besproken zullen worden. O'Sullivan schrijft: 'je l'ai dit dès le premier moment que l'obstacle ne viendra pas de Vienne mais de l'Angleterre'[369]. De meeste secundaire staten besluiten na lang twijfelen op de uitnodiging in te gaan. De grootmachten blazen het plan op door dwars te liggen en enkel onder bepaalde condities deel te willen nemen. Rusland wil de agenda op voorhand bepalen, Groot-Brittannië wil meer uitleg en Oostenrijk wil geen territoriale concessies doen. Het wordt spoedig duidelijk dat de Poolse en de Italiaanse kwestie niet ter sprake zouden komen en een beperkte conferentie lijkt evenmin mogelijk[370]. O'Sullivan lijkt niet op de hoogte van de Franse voorstellen aan de Oostenrijkse regering waarbij België zou worden opgedeeld.

België talmt om de Napoleontische uitnodiging voor een congres te beantwoorden. Nederland voert tijdens diezelfde periode eveneens een voorzichtige buitenlandse politiek maar geeft te verstaan dat het niet aan een congres wenst deel te nemen zonder de aanwezigheid van de belangrijkste grootmachten. Frankrijk stuurt daarop een tweede uitnodiging naar Den Haag. Groot-Brittannië is eind december toch bereid om aan een Europees congres participeren, als het evenwel niet in Parijs wordt georganiseerd. Brussel ontwijkt deelneming met het argument dat niet alle mogendheden vertegenwoordigd zullen zijn: dit zou niet met de verplichte neutraliteit stroken. België favoriseert het oplossen van conflicten door middel van de bepalingen van 1815. 'La neutralité de la Belgique, base essentielle de son existence en Europe, lui impose des devoirs spéciaux. Elle ne saurait prendre parti dans des conflits qui peuvent surgir au sein des autres nations et entre leurs gouvernements'[371]. De koning vertrouwt het Franse voorstel evenmin. 'Une chose que l'Empereur Napoléon n'apprécie pas est que tous les changements apportés aux traités de 1815 l'ont été régulièrement, excepté toutefois ce qui s'est passé en Italie où une puissance, le Piémont, a purement et simplement chassé les anciens propriètaires'. Het nut van een Europees congres is hem wel duidelijk, ook de Italiaanse kwestie zou geregeld kunnen worden en vooral de praktische kant ervan. Leopold vindt dat zijn familiale banden met verschillende dynastieën en zijn enorme ervaring hem uitzicht bieden op een uitgelezen positie tijdens de onderhandelingen, 'mon rôle personnel est de concilier, de faciliter'[372].

De bemoeienissen van de koning in de Grande Politique worden in België niet onverdeeld positief onthaald. Vandenpeereboom vindt ze ongrondwettelijk en Leopolds internationale invloed is in het midden van de jaren 1860 erg diep gezonken. De minister van Binnenlandse Zaken vindt Leopolds pogingen om zijn stempel op het verloop van de Europese gebeurtenissen te drukken zielig. 'Notre bon Roi a le faible de désirer avoir l'air d'être mêlé aux grandes affaires européennes; il prend fort au sérieux le rôle que des adulateurs lui font jouer et le nom de Salomon du XIXe siècle qu'ils lui ont donné. Le Roi peut bien être importun et jouer un rôle ridicule aux yeux des souverains et des cours, brillant mais trompeur aux yeux de l'Europe. Mon Dieu, que le grand monde est petit quand on le voit de près!'[373]. Tijdens Leopolds laatste levensjaren heerst een permanente crisissfeer tussen de monarch en zijn kabinet. De koning weigert stelselmatig wetten de ondertekenen. De afkeer tussen de vorst en de ministers is wederzijds, 'On the 12th [januari 1864] some electives will decide the fate of the Ministry here, except Chazal and Rogier I should not be sorry d'avoir le malheur de les perdre'[374]. Maar de katholieken 'have made a programme wich is impossible to accept, and wich is much more democratic than anything we have ever had proposed these 33 years. Le monde sera jamais raisonnable'[375].

Ondanks de resem diplomatieke voorstellen en tegenvoorstellen ebt het Pools confict in de herfst van 1863 weg en komt het pas meer dan 50 jaar later terug aan de orde. Ondertussen sterft de Deense koning in november 1863 waardoor de spanningen in de Deense vorstendommen Sleeswijk, Holstein en Lauenburg oplopen. Een militaire confrontatie tussen Denemarken en Duitsland wordt steeds waarschijnlijker en Londen doet een oproep om een specifiek congres over de Deense kwestie bijeen te roepen. In januari 1864 breekt de oorlog uit in het Noorden van de Duitse Bond waardoor de grootmachten minder dan ooit geneigd zijn om tot een gemeenschappelijke entente te komen.

3. De onrust op de Balkan

Vanaf circa 1800 begint het nationalisme zich onder de christelijke Balkanvolkeren van het Osmaanse Rijk te verspreiden. Dit heeft zowel met binnenlandse als met buitenlandse invloeden te maken. De Tanzimat is de hervormingspoging van de Osmaanse instellingen in de richting van Westerse parlementaire staten. De Osmaanse bevolking proeft van een aantal verworvenheden van de West-Europese politieke cultuur. Daarnaast heeft de jonge Griekse en vergriekste burgerij contacten van commerciële en intellectuele aard met West-Europa en Rusland. De ideeën van de Verlichting vinden langzamerhand ingang op Balkan. In eerste instantie zijn de doelstellingen van het ontluikend nationalisme zeer bescheiden en in grote mate door de emancipatorische ideeën van de Franse Verlichting bepaald. Praktische zaken zoals de vraag naar een degelijk onderwijs in de moedertaal, kranten, tijdschriften en boeken eveneens in de moedertaal en informatie over hygiëne worden geëist. De romantische opvattingen over een eigen identiteit of een Volksgeist zijn van latere datum. De nationale bewustwording vindt overal op de Balkan ongeveer gelijktijdig ingang maar de snelheid waarmee het proces plaats vindt, is afhankelijk van plaats tot plaats, de geografische ligging ten opzichte van Constantinopel en de sociale positie van de diverse volkeren binnen het imperium, de invloed van de islam en de mate waarin de grootmachten interesse tonen voor de onafhankelijkheid[376].

 In Wenen wordt in 1815 besloten om de Roemeense Donauvorstendommen Walachije en Moldavië onder Osmaanse suzereiniteit te laten ressorteren maar het Russisch supervisierecht wordt in een collectief Europees recht omgezet. Transsilvanië maakt sinds 1699 deel uit van Hongarije. In de lijn van Napoleons anti-Oostenrijkse politiek met betrekking tot Italië en het nationalisme in het algemeen, steunt de Franse keizer het nationalistisch streven van deze gebieden. Oostenrijk en het Osmaanse Rijk zijn tegen dergelijke initiatieven gekant en ook Groot-Brittannië is niet geneigd zijn zegen te geven. De tsaar favoriseert daarentegen de Walachen en Moldaviërs; ook dit ligt in de lijn van Napoleon III met de Frans-Russische entente. Na het Verdrag van Parijs heeft de Franse keizer de mogelijkheid om zijn invloed in de Balkan te doen gelden terwijl Rusland van de Krimoorlog herstelt en zijn actieve Balkanpolitiek moet staken. Een eengemaakt Roemenië zou tevens een ideale buffer tussen Rusland en het Osmaanse Rijk vormen. Er komen verkiezingen die naar de wensen van de bevolking peilen. Dit wordt in maart 1857 gedaan, na de Oostenrijkse terugtrekking uit deze gebieden[377].

 Het komt tot fricties tussen Oostenrijk, Groot-Brittannië en de sultan langs de ene kant en Frankrijk, Pruisen en Piëmont-Sardinië aan de andere kant. De kabinetten van Londen, Constantinopel en Wenen hebben in juni 1857 geheim overleg gepleegd om de totstandkoming van een Roemeense eenheidsstaat te verhinderen. De plebiscieten verlopen niet eerlijk en wijzen op een voorkeur voor de scheiding tussen Walachije en Moldavië. Napoleon protesteert heftig en vindt dat de meest elementaire rechten van een volk worden miskend. Er komen in september nieuwe verkiezingen en nu wordt de vorming van een eenheidsstaat met een erfelijke prins en een representatief regime gevraagd. In augustus 1858 wordt een compromis gevonden. Londen gaat akkoord met de nieuwe verkiezingsuitslag en de vorstendommen mogen gemeenschappelijke instellingen hebben maar moeten gescheiden blijven. De grootmachten ratificeren dit besluit door de oprichting van de ambigue Verenigde Vorstendommen van Moldavië en Walachije. In januari 1859 kiezen de Moldaviërs Alexander Cuza als staatshoofd. Onder invloed van het Frans consulaat volgen de Walachen een maand later door hem eveneens als staatshoofd te verkiezen. Hiermee wordt de consensusoplossing van de grootmachten verdraaid zonder ze geweld aan te doen. De verschillen binnen de personele unie zijn zo goed als nihil. Napoleon is tevreden: een verenigd Roemenië kan worden geboren.

Vanaf 1861 is er één gemeenschappelijke regering vanuit Boekarest. De Vrière ziet hierin Franse 'arrières pensées peu rassurantes'[378]. O'Sullivan wijst op de vrij inschikkelijke houding van Oostenrijk ten aanzien van de Donauvorstendommen en de Franse politiek aldaar, 'elle prouve l'intention de ne pas se mettre en dissidence avec la France puisque l'Autriche déclare ne pas vouloir émettre un avis avant de connaître celui du gouvernement Français'[379]. De troebelen in de Balkan worden overschaduwd door de gebeurtenissen in Italië. De aandacht van de diplomatie, de publieke opinie en de politici gaat zich op de Italiaanse eenmaking richten en de Balkan verdwijnt uit het gezichtsveld van de dagdagelijkse politiek. In de rapporten van O'Sullivan komt de kwestie slechts sporadisch aan bod maar 'on ne peut pas nier que l'état de malaise et d'agitation des populations chrétiennes de la Turquie, est une cause permanente d'appréhension pour la tranquilité de l'Europe'. Ondanks de 'situation intolérable des chrétiens d'Orient', ziet O'Sullivan liever geen conferentie van de grootmachten over het Oosten want na de ernstige schending van de verdragen van 1815 tijdens de Krimoorlog, zouden er weer zware gevolgen kunnen komen[380]. In februari 1866 wordt Cuza na binnenlandse oproer van de troon verdreven. Na de weigering van de graaf van Vlaanderen komt Karel von Hohenzollern-Sigmaringen in mei 1866 op de Roemeense troon met de steun van Rusland en Oostenrijk. In augustus wordt hij Carol I van Roemenië[381].

In de Montenegrijnse en Servische politiek laat Bonaparte zich eveneens gelden. Montenegro is nooit volledig door de Osmanen bedwongen en heeft al in de achttiende eeuw een ruime mate van autonomie. Als de sultan Montenegro in 1853 dreigt te bezetten, stuurt Frans Jozef een ultimatum naar de Hoge Poorte en mobiliseert troepen aan de Oostenrijks-Osmaanse grens. Het komt echter niet tot een militair treffen. De Montenegrijnse prins Danilo vraagt in 1858 de onafhankelijkheid en een uitweg naar de Adriatische Zee langs de haven van Antivari. In dit Osmaans-Montenegrijns conflict verleent Napoleon zijn actieve steun aan Montenegro door militaire adviseurs naar de Balkan te sturen. Ondanks Oostenrijks verzet komt er een Europese conferentie die de onafhankelijkheid van het land regelt. Na een nieuwe oorlog in 1862 verwerft Montenegro de haven van Antivari door de Conventie van Scutari[382].

In Servië steunt de Franse keizer Miloch Obrénovitch tegen de austrofiel Alexander Kara-Georgevitch. O'Sullivan vindt dat 'les évènements accomplis en Serbie sont de nature à soulever des sérieuses difficultés. Ce pays est limitrophe de l'Autriche [...] la possession de la fortresse de Belgrade des Turques est une garantie pour l'Autriche contre les excès des populations Serbes'. Een mogelijke Oostenrijkse interventie in Belgrado 'est une question fort délicate et on ne doit pas perdre de vue que le traité de Paris consacre la nécessité d'un concert préalable des puissances signataires, avant qu'elles ne puissent poser des actes de protection territoriale'[383]. Frankrijk en Groot-Brittannië zullen een Oostenrijkse actie in Servië hoogstwaarschijnlijk niet goedkeuren 'car l'Autriche est complètement isolée'[384]. Maar ook de Russen zouden hierin een schending van het Verdrag van Parijs zien, 'une blâme sévère de la politique du Comte de Buol'. Brussel vindt dit een bevestiging van een zekere Russische 'bienveillance pour le gouvernement français'[385]. Het Verdrag van Parijs impliceert de integriteit van het Osmaanse Rijk, vindt O'Sullivan en de grootmachten zullen 'agir en aucun cas sans un accord préalable dans toutes les complications orientales'[386]. Oostenrijk onderneemt geen stappen en dit zijn volgens de Belgische diplomaat toegevingen 'de la nature de satisfaire la France, la Prusse et l'Angleterre. Il n'y a que la Russie qui n'en soit pas satisfaite'[387]. 'L'Autriche en agissant comme elle l'a fait à propos de Belgrade a voulu clairement établir que selon son opinion les droits reconnus par les traités doivent être respectés'[388]. In 1860 zorgt Napoleon III er niettemin voor dat de erfelijke troonsopvolging van Obrénovitch in de Servische wet wordt opgenomen. In 1867 steunt hij het verdwijnen van de Osmaanse garnizoenen en de oprichting van een Federatie van Balkanstaten. De keizerlijke politiek is duidelijk op de vorming van nationale eenheidsstaten gericht ter vervanging van de traditionele Russische bescherming maar met minder desinteresse en meer dwang[389].

Verderop ligt Griekenland. Sinds de jaren 1820 wordt gepoogd om de volledige onafhankelijkheid te verwerven en als dat in 1832 ten dele lukt, volgt een hard irredentisme. De Grieken kunnen in West-Europa op veel sympathie van de publieke opinie rekenen en op de Westerse grootmachten. Otto von Wittelsbach is er sinds 1831 koning. Ondanks zijn goede bedoelingen heeft hij het moeilijk om zijn Duitse afkomst te doen vergeten en de schare buitenlandse adviseurs die hij rond zich verzamelt, vallen evenmin in goede aarde bij de Griekse bevolking. De Griekse politiek blijft een moeilijke en verwarde gang gaan. Lokale politieke groepen profiteren hiervan en aarzelen niet om buitenlandse steun te zoeken. Rusland en vooral Groot-Brittannië en Frankrijk zijn rivaliserende partijen in Griekenland en de rest van het Nabije Oosten. Tijdens de Krimoorlog pogen de Grieken invloed uit te oefenen maar de Engelsen en de Fransen laten dit niet toe.

De hertog van Brabant maakt voor zijn troonsbestijging een aantal reizen naar het Oosten. De horizon van de jonge Leopold wordt erdoor verruimd en doen hem nadenken over zijn taak als toekomstig staatshoofd. De bevordering van de buitenlandse handel lijkt hem essentieel. Een mogelijkheid om dit te bewerkstelligen is het openen van handelskantoren in het Oosten en België tot een koloniale macht naar Nederlands voorbeeld uit te bouwen. De Belgische publieke opinie is niet door de koloniale ideeën van de kroonprins geprikkeld. Dit neemt niet weg dat hij veel energie steekt in zijn plan om de Belgische vlag op de vijf continenten te doen wapperen[390]. In april 1860 reist prins Leopold naar Constantinopel via Wenen, Belgrado en Boekarest en onderhandelt met de sultan over mijn- en bodemconsessies op Cyprus. Leopold I is deze plannen gunstig gezind maar 'Malheureusement, ici il n'existe aucun esprit national [...] et on s'intéressera beaucoup plus à persécuter un curé qu'a posséder comme gage un royaume'[391]. In de diplomatieke rapporten van O'Sullivan wordt uitvoerig op de komst en het verblijf van de hertog van Brabant ingegaan maar van de gesprekken tussen O'Sullivan en de prins wordt geen gewag gemaakt[392]. De diplomaat raadt de toekomstige Leopold II aan om de sultan met talloze geschenken te overladen. Prins Leopold resumeert zijn gesprek met O'Sullivan in zijn dagboek: 'Le comte croit que le plus grand danger intérieur est passé. On se calme à Vienne; on n'est pas assez fort en Hongrie. Quant à Napoléon, le comte O'Sullivan prétend qu'il veut les frontières de 1814, et qu'il voudrait entrer dans la confédération germanique comme il se proposait d'entrer dans la confédération italienne. Notre Ministre espère que nous saurons profiter de la circonstance pour grandir'[393].

De reist krijgt een negatief staartje omdat de hertog van Brabant voorwerpen uit het bezit van zijn gastheer meeneemt. Het gaat hier evenwel om een dispuut dat door culturele verschillen is gevoed[394]. Leopold I stuurt zijn zoon ernstige reprimandes, 'Ce voyage t'avait si bien réussi et pour un véritable enfantillage tu l'as gâté'. De Belgische situatie in een rommelend Europa is niet rooskleurig. De vorst denkt dat met name Frankrijk België van binnenuit zal proberen te ondermijnen door onrust te stoken, de koning in spe dient daarom alle kwaliteiten tentoon te spreiden die elke burger in zijn staatshoofd wenst te zien. De kleinste vergissing kan de dynastie al de doodsteek toebrengen, aldus de koning[395]. De latere Leopold II laat O'Sullivan een memorandum 'sur la formation d'une compagnie Belge dans l'archipel méditerranéen' schrijven. De diplomaat schrijft een rapport met onder meer de voor- en nadelen van een dergelijk initiatief, de politieke moeilijkheden die kunnen ontstaan en hoe ze vermeden kunnen worden en gedachten over de Belgische neutraliteit. O'Sullivan stelt voor een Griekse eilandengroep van de Osmanen over te nemen, 'une de ces îles pourrait être exploitée par la Belgique avec de grands avantages. Ce serait pour elle un commencement d'essor colonial. [...] Le point important pour la Belgique, c'est de faire adhérer l'Europe à l'extension du principe de la neutralité'[396].

De onrust in het Griekse binnenland wordt Otto teveel en een militaire coup in oktober 1862 maakt een einde aan zijn bewind. Dit is voor O'Sullivan een reden om het er af en toe over te hebben in zijn depêches naar Brussel, een persoonlijke appreciatie van de gebeurtenissen geeft hij echter niet. De vacante troon is een bron van nieuwe diplomatieke rivaliteit tussen de grootmachten. Volgens Leopold I moet de prins uit het huis van Saksen-Coburg komen want de ervaring leert dat die uit andere dynastieën niet voldoen. Victoria en de Britse regering zijn dezelfde mening toegedaan en steunen de kandidatuur van Lodewijk van Portugal en daarna Ernest II van Saksen-Coburg-Gotha. Bismarck wil echter geen Coburger op de Griekse troon zien, 'La maison de Cobourg est la pierre d'achoppement de l'Europe'[397]. Volgens O'Sullivan is Oostenrijk bereid om de Britse voorstellen te volgen[398]. De mogendheden vinden pas maanden later overeenstemming in de persoon van George I, een prins uit de Deense dynastie. Bij zijn troonsbestijging doet hij de Grieken de Ionische Eilanden cadeau, een geschenk van de Britten in een opwelling van filhellenisme. In 1815 zijn deze eilanden onder Brits gezag gekomen maar in het midden van de jaren 1860 zijn ze niet langer van een essentieel belang voor de positie in de Middellandse Zee[399].

4. Besluit

Het Second Empire laat zijn invloed in de Mexicaanse, de Poolse en de Balkankwesties duidelijk gelden. Napoleon III zit na de overwinning op de Oostenrijkers op het hoogtepunt van zijn roem en hij is van plan om Frankrijk als protagonist op de internationale politieke scène te profileren. Zijn acties zijn enerzijds op ideologie en anderzijds op opportunisme gestoeld. De oprichting van Poolse, Roemeense en Servische nationale eenheidsstaten sluit aan bij zijn nationalistische ideeën maar met de gedroomde herrijzenis van Polen kan hij ook de katholieke burgerij in eigen land bekoren. De Franse keizer heeft Oostenrijk met succes verzwakt door de Roemenen en de Italianen te steunen in hun streven naar autonomie. In Frankrijk heeft hij echter krediet verloren doordat de paus een deel van zijn territorium heeft verloren. Uit diplomatiek oogpunt is een verdere verzwakking van Oostenrijk geen goede zaak want Frankrijk dreigt eveneens geïsoleerd komen te staan. De Frans-Russische entente is tanend, Bismarck maakt duidelijk dat hij het Rijngebied niet wil afstaan en Groot-Brittannië volgt de Franse keizer niet in zijn revisionistische plannen.

 De Belgische dynastie staat traditioneel sceptisch tegenover het beleid van Napoleon. De Mexicaanse kwestie vormt de uitzondering op de regel en de troonsbestijging van Charlotte en Maximiliaan wordt positief onthaald. De dynastieke, commerciële en koloniale voordelen halen duidelijk de bovenhand op de mogelijke risico's. De koninklijke familie lijkt verblind door ambitie terwijl de regering duidelijk van minder enthousiasme blijk geeft en de zaak met meer nuchterheid bekijkt. Tijdens de Mexicaanse kwestie is de tweehoofdigheid van de Belgische diplomatie eens te meer duidelijk. De visie van de liberalen sluit veeleer aan bij de Noord-Amerikaanse republikeinen die zich tegen de vestiging van een Europese monarch op de troon van Montezuma kanten. Officieel wordt de Belgische neutraliteit gebruikt om zich niet expliciet over de Mexicaanse kwestie uit te moeten spreken. Om de rivaliteit tussen het hof en de regering niet ten spits te drijven, wordt een compromis gevonden in de oprichting van een expeditieleger van vrijwilligers; de regering houdt er echter officieel haar handen van af. De Wetstraat grabbelt net als tijdens het dispuut om de erkenning van het Italiaanse koninkrijk in haar trukendoos en erkent het nieuwe regime zonder een appreciatie uit te spreken. De regering voelt niettemin een band met Mexico. De aanmaning om de ambassadeur in Wenen goed op te vangen en de verbreking van de diplomatieke banden als Juarez weer aan de macht komt, zijn hiervoor indicaties.

O'Sullivan is de aanvaarding van de Mexicaanse kroon door Maximilaan en Charlotte haast logischerwijze goed gezind. Hij heeft zich reeds als een vurige aanhanger van de Belgische dynastie bewezen tijdens de huwelijken van de hertog van Brabant en prinses Charlotte. Daarenboven is O'Sullivan een voorstander van het Belgisch irredentisme en kolonialisme. Officieel wil hij de Belgische regering echter niet compromitteren. Als Belgisch minister in Wenen heeft hij formeel niets met Mexico te maken en laat dit aan de Amerikaanse vertegenwoordiger in Wenen blijken. Dit neemt niet weg dat hij geen veertien dagen later naar Miramar reist om afscheid van het keizerspaar te nemen. Na zijn afgang als gouverneur-generaal van Italië poogt Maximiliaan zijn illustere voorvader Karel V te imiteren, hierin gestimuleerd door zijn ambitieuze Coburgse eega. De zon zal in het Mexicaanse keizerrijk echter snel ondergaan. De binnenlandse moeilijkheden in Mexico zijn in Europa niet onmiddellijk bekend. Leopold I en O'Sullivan sterven voor de falikante afloop van het avontuur duidelijk wordt. Maximiliaan is volledig op Franse hulp aangewezen en Leopold I zou zich wellicht in zijn graf omdraaien, mocht hij het nieuws vernomen hebben dat zijn schoonzoon door het uitblijven van hulp van Napoleon overlijdt. De Belgische vorst heeft in de laatste jaren van zijn leven weinig reden om een politiek orakel te worden genoemd. Leopolds pogingen ten spijt is Londen niet voor de Mexicaanse zaak warm te maken. De oprichting van een conservatief keizerrijk past in de lijn van Leopolds mening omtrent de internationale politiek maar heeft in het midden van de jaren 1860 geen kans meer.

Tijdens de Poolse opstand en de kleine conflicten op de Balkan neemt België geen officiële standpunten in en verschuilt zich achter de neutraliteit. Ook hier worden de persoonlijke sympathieën van de regering voor de vrijheidsstrijders niet in het beleid vertaald. Dit zou niet alleen de neutraliteit kunnen schaden en België in een conflict storten, de koning is een rabiate voorstander van de Europese orde zoals die in 1815 is uitgeschreven. De angst voor een Franse annexatie van België komt niet uit de lucht gevallen. De regering en de vorst proberen elk op hun manier de situatie in Belgisch voordeel om te keren. Zoals blijkt uit de nota van Lambermont worden diplomatieke oplossingen voor de hangende problemen geprefereerd boven militaire correcties van de internationale situatie. Als Napoleon België echter uitnodigt om aan een congres deel te nemen, heeft de regering het moeilijk om er op in te gaan. Als neutrale natie wil ze de andere garanten van de onafhankelijkheid niet voor het hoofd stoten en sluit zich aan bij de gangbare mening in Europa. Als de grootmachten het Franse voorstel afwimpelen, geeft ook België verstek. De koning is actiever maar geenszins succesvoller. Hij betreurt de instabiele Europese orde en poogt die recht te zetten door zijn talrijke banden met de Europese vorstenhoven te gebruiken. Er is echter geen plaats meer voor de oude vorst, zijn demarches leiden tot niets en op het einde van zijn leven ziet hij het gewijzigd politiek klimaat verbitterd aan.

 O'Sullivan is zich bewust van de precaire Oostenrijkse situatie tijdens de Poolse opstand. Rusland is uit op revanche nadat Frans Jozef de Russen niet te hulp is gekomen tijdens de Krimoorlog en het Habsburgse Rijk is in geen enkel geval bereid tot territoriale concessies. Hij lijkt echter sympathie te koesteren voor de Poolse zaak en is tegen de Russische bezetting van Congres-Polen gekant. Het gevaar van een directe Russisch-Oostenrijkse grens is in zijn ogen een gevaar voor de vrede in Europa. De creatie van een Poolse bufferstaat tussen Pruisen, Oostenrijk en Rusland beschouwt hij als een goede oplossing. De rivaliteit die tussen deze drie landen bestaat, baart hem zorgen. Een Franse of Britse militaire interventie ziet hij enkel gebeuren in het kader van een herstel van de grenzen van 1815 maar dat lijkt hem geen garantie voor een solide oplossing van het probleem. Net zoals de Belgische onafhankelijkheid op een congres is bestendigd, zou dat ook voor een Pools koninkrijk kunnen gebeuren; hiermee ziet hij de Britten - terecht - niet instemmen. In tegenstelling tot de regering en de koning lijkt de minister in Wenen minder verontrust over de Franse revisionistische plannen en de dreiging die op België rust. Uit O'Sullivans appreciatie van de Poolse opstand blijkt trouwens een minder conservatief standpunt dan tijdens de Italiaanse kwestie: een wijziging van de grenzen ter garantie van de Europese vrede en een liberaler regime van Polen, lijkt hij te steunen.

In navolging van de hertog van Brabant is O'Sullivan een voorstander van een uitbreiding van het Belgisch grondgebied. De wankele toestand van het Osmaanse Rijk opent perspectieven voor de Belgische exploitatie van één of meerdere Griekse eilanden of zelfs grotere delen van het imperium. O'Sullivans rapport over concessies van Cypriotische mijnen bevestigen dat hij de plannen van de kroonprins onderkent. In zijn advies besteedt de diplomaat grote aandacht aan de manier waarop dat dient te gebeuren, met de Belgische neutraliteit in het achterhoofd. In de officiële depêches naar Brussel houdt O'Sullivan zich echter verre van dergelijke uitspraken. Daar beschrijft hij de Oostenrijkse intenties om met Frankrijk en de andere grootmachten op goede voet te blijven staan. De lamentabele toestand van de christenen in het Osmaanse Rijk betreurt hij en de gespannen toestand beschouwt hij als uiterst gevaarlijk voor de vrede tussen de grootmachten. Het Verdrag van Parijs is een inbreuk op de verdragen van 1815 maar het is na een congres tot stand gekomen en in die zin verdient het te worden nagevolgd, aldus de diplomaat.

In het midden van de jaren 1860 stijgt de internationale onrust ten top. De grootmachten hebben zelfs moeite om een congres te organiseren. De mogendheden streven elk andere doelen na en in de lijn van de Krimoorlog denken ze beperkte oorlogen te kunnen voeren. Polen en de Balkan liggen in de periferie van Europa en zijn ver van België verwijderd, de Belgische regering maakt zich geen onmiddellijke zorgen. Als de Poolse opstand een stille dood sterft, barst de Deense oorlog uit. Voor Bismarck is dit een eerste concreet teken in de richting van de Duitse eenmaking. De Pruisische expansie neemt na 1864 een hoge vlucht en het gevaar voor de Belgische grenzen wordt acuter.